Yozma modelda ko‘proq so‘raladigan
mavzular, kitob turi va
xillari, nusxasi, kutubxona fondining belgilari,
umumiy tarkibi va
hajmi aniqlanadi.
Matematik model fond miqdori haqida tasavvur hosil qi
lish imkonini beradi. Bunda hisoblash texnikasi juda muhim.
Har bir kutubxona fondi o‘ziga xos kattalikka va tuzilishga ega
bo'lishi mumkin. Buni hisoblashda oddiy arifmetik formuladan
va oliy matematika formulasidan foydalaniladi. (V.M. Motilev,
A.G. Rayev).
Bizda kutubxonaning birinchi, ya’ni dastlabki fondi
qishloq va texnika kutubxonasi uchun 2000, shahar kutubxonasi
uchun 5000 jild qilib belgilangan.
Bundan tashqari xalqaro m inim um lar ham mavjud. Masalan:
IFLA ning har bir kutubxonaning dastlabki fondi 6000 jild qilib
belgilangan. Fondning miqdori shu joyda yashaydigan aholining
soniga ham bog‘liq. Besh minggacha aholisi bo'lgan
joyda har
bir odam ni kitob bilan ta ’m inlash 2,5 jild, 10 minggacha — 2,0,
20 ming — 1, 5, 20 m ingdan oshgan bo'lsa 1 jild. Fondning op
tim al aylanishi — 3 m arta, fonddan hujjatni chiqarib tashlash —
12% yoki butlash budjetidan 10%ni tashkil etishi mumkin. Agar
fond har yili 3%ga oshib borsa bu ancha ma’qul hisoblanadi.
Ko‘rsatkichlarni hisoblashning umumiy usullari
Kutubxona o‘z fondi bilan kitobxonlar talabini qanchalik ba-
jarayotganini S. Bredford qonuniga asosan hisoblash mumkin.
Agar kitobxonlarning ham m a talabini hisobga olib fond yig‘ilsa,
u bir necha o‘n m arta oshib ketadi.
Shuning uchun umumiy
kitobxon sonidan 70%i talabiga javob beruvchi fond ma’qul deb
hisoblanadi. Kitobxonning
30%
talabi esa boshqa kutubxonalar
hisobidan
qondiriladi, ya’ni bunda KAA va ichki kitob almashti-
rish hisobga olinadi.
Bredford qonuni bo‘yicha fondning miqdorini aniqlashda xu
susiy usullar ham qo‘llaniladi. Kutubxona fondining miqdorini
(KF), kutubxona xizmat qiladigan aholini kitob bilan ta’minlash
(KT) harflari bilan belgilaymiz.
K Fdan foydalanishni aniqlashda kitob berish (KB), kitob-
ning o‘qilishi (KO‘), kitobxonlar soni (KS) kabi ko‘rsatkichlar
141
muhimdir. Bu ko‘rsatkichlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq.
Kutubxona fondini ko‘paytirish uchun kutubxonachi kitobxon
lar sonini
oshirishi lozim, ya’ni K F=K TK X . Demak, formulaga
asosan to la fond bo‘lishi uchun yetarli kitob bo'lishi va yetarli
kitobxon bo‘lishi lozim.
K
f o
p
t - K
t o
p
t
K
X
o p t
Agar bitta kitobxon bir kelishda 5
ta kitob olish huquqiga ega
bo‘lsa, KT — shu o‘rtacha songa teng bo‘ladi. Agar fondda har bir
kitobxonga 5 tadan kitob to‘g‘ri kelsa, bunda yangi a’zo bo‘lgan
kitobxonlarga kitob yetishmasligi mumkin. Shuning uchun fond
da qo‘shimcha kitob bo‘lishi kerak. Odatda, har bir kitobxonga
fondda o‘rtacha 8 ta kitob bo‘lishi lozim.
Fondning yuqori miqdorini (chegara) aniqlayotganda har bir
kitob ham kitobxon tomonidan doimo o‘qilavermasligi (aylan-
masligi) hisobga olinadi. Kutubxona
fondining asosini tashkil
qiluvchi ba’zi kitoblar: uncha talab qilinmaydigan qomus, ko‘p
jildli asarlar, badiiy qiymati pastroq kitoblar, eski, fonddan chiqa-
rilmagan kitoblar o‘qilmasdan fondda yotaveradi. Ba’zi
kitoblar
bir necha tilda olinishi yoki ozchilikni tashkil qiluvchi kitobxon
guruhlari uchun olinadigan kitoblar KT ni ko‘paytirib yuboradi.
Shularni hisobga olganda yetarli kitob bilan ta’minlash, ya’ni KT
bitta kitobxonga 12 ta kitob to‘g‘ri kelishini taqozo qiladi.
Shunday qilib, M KT ning har bir filialida bir kitobxonga
kamida 8 ta, ko‘pi bilan 12 ta kitob to‘g‘ri kelishi mumkin, ya’ni
