Topoloji struktur modellər tədqiqat obyektinin tərkibi və tərkib elementləri arasındakı qarşılıqlı
əlaqəni əks etdirirlər. Topoloji modellərdən bu elementlərin müəyyən fəza mövqelərinə
(məsələn, avadanlığın kompanovkası, hissələrin yerləşdirilməsi məsələləri) və ya nisbi
zaman anlarına (məsələn, texnoloji proseslərin işlənməsi, qrafiklərin tərtibi zamanı)
bağlanması məsələlərinin həlli zamanı, çoxlu sayda elementlərdən ibarət olan obyektlərin
təsvir etmək məqsədi ilə istifadə edilir. Topoloji modellər qraflar, cədvəllər və s. formasında
təsvir edilə bilər.
Həndəsi struktur modellərində elementlərin bir-birlərinə nəzərən qarşılıqlı yerləşməsi
məlumatlarına əlavə olaraq həmçinin hissələrin formaları haqqında məlumatlar da verilir.
Həndəsi modellər xətti və səthi bərabərliklərin məcmusu, tipik konstruktiv elementlərin
konstruksiyasını təsvir edən siyahılar və s. şəklində verilə bilərlər.
b)
Funksional riyazi modellər obyektlərin hazırlanması və ya onların fəaliyyəti zamanı baş
verən fiziki proseslərin təsvir edilməsi məqsədi ilə tərtib edilirlər. Sadə funksional modellər
adətən adi bərəbərliklər sistemindən ibarət olurlar. Tədqiqat obyektinin fiziki mahiyyətindən
asılı olaraq mexaniki, kimyəvi, istilik-fiziki və s. modellər mövcuddurlar.
37. Riyazi modellərin obyektin xüsusiyyətlərini təsvir etmə üsuluna
görə təsnifatı
II. Obyektin xüsusiyyətini təsvir etmək üsuluna görə modellər analitik, alqoritmik və imitasiya
modelləri olmaqla üç qrupa bölünürlər.
a) Analitik modellər açıq riyazi ifadələr vasitəsi ilə təsvir edilirlər. Bu tip modellər iqtisadi
baxımdan yüksək əhəmiyyət kəsb edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, analitik modellri yalnız bəzi
xüsusi hallarda, əhəmiyyətli dərəcədə qəbul edilmiş fərziyyə və gümanlara görə tərtib etmək
mümkün olur. Bu isə onların dəqiqliyini xeyli aşağı salır.
b) Alqoritmik modellər tədqiqat obyektinin parametrləri və onlar arasında olan mövcud
əlaqələri alqoritm şəklində ifadə edirlər. Alqoritmik modelə misal olaraq obyektin çıxış
parametrlərini həll elementləri vasitəsi ilə təsvir edən bərabərliklər sistemini göstərmək olar.
Bu bərabərliklər sisteminə onun hesabi həlli metodu - alqoritmi əlavə edilir.
c) İmitasiya modeli dedikdə tədqiqat obyektinə xarici təsirlər olduqda bu obyektin zamana
görə hərəkət tərzini xarakterizə edən alqoritmik modellər nəzərdə tutulur. İmitasiya
modellərindən canlı operatorun (insanın) dövri olaraq müdaxilə və müxtəlif anlarda yaranmış
vəziyyətdən asılı olaraq qərar qəbul etdiyi proseslərin idarə edilməsi məqsədi ilə
modelləşdirmə aparılan zaman istifadə edirlər. Növbəti mərhələdə bu həllin hansı ardıcıllıqla
yerinə yetirildiyini özündə əks etdirən riyazi model tərtib edilir. Bu halda artıq yaranmış yeni
vəziyyəti nəzərə alan həlli qəbul etmək lazım gəlir. İmitasiya prosesinin çoxlu sayda təkrar
edilməsi nəticəsində operator müəyyən təcrübə əldə edir ki, bunun nəticəsində də optimal
həllə yaxın olan həllin tapılması mümkün olur.
