DKAO‘S/JAO‘S. Bu koeffitsiyent aktivlarning qancha
bo‘lagi foyda keltirishini ko‘rsatadi.
Bu yerda:
DKAO‘S – daromad keltiruvchi aktivlarning o‘rtacha
summasi;
JAO‘S – jami aktivlarning o‘rtacha summasi.
Ushbu ko‘rsatkichlar bankning kredit siyosatning mohi-
yatini ko‘rsatib, bank aktivlarining maqsadga muvofiq tu-
zilishini ko‘rsatadi, ularning risklilik darajasini va bank-
ning likvidligiga, daromadliligiga, rentabelligiga ta’sirini
ko‘rsatadi.
5.3-jadval
«A» bankning riskli aktivlari
(yil boshiga)
№ Ko‘rsatkichlari
Risk darajasi %
O‘tgan yil
boshiga
Joriy yil
boshiga
Farqi
O‘zgarishi %
qoldig‘i
mln so‘m
ulushi %
qoldig‘i
mln so‘m
ulushi %
mln so‘m
%
1.
Kassada-
gi naqd pul-
lar va boshqa
to‘lov hujjat-
lari (10100)
1
0
1728 3,89
1560 3,46 -168 -0,43 -9,7
1
Qavsda balans hisob raqamlar aks ettirilgan.
89
2.
Bankning
O‘zRMB hi-
sobvaraqlari
(10300)
0
2037 4,59
2150 4,77
113
0,18
5,5
3.
Bankning
boshqa bank-
lar dagi hisob-
varaqlariga
(10500)
20
593
1,33
593
1,31
0
-0,02
0
4.
Davlat ob-
ligatsiyalari
(10700)
10
55
0,12
55
0,12
0
-0,01
0
5.
Qimmat-
li qog‘ozlarga
qilingan in-
vestitsiyalar
(10800)
50
342
0,77
320
0,71
-22
-0,06 -6,2
6.
Sotib olin-
gan debitor -
lik qarz lari-
faktoring
(11100)
100
18
0,04
0
0
-18
-0,04
0
7.
Kreditlar
(12100; 12500;
12600; 12700;
13100; 14500;
14900; 15000;
15100; 15200;
15300; 15400;
15500.
100 28895 65,05 28240 62,62 -655 -2,43 -2,3
8. Lizing (15600) 100 2021 4,55
2860 6,34
839
1,79 41,5
9.
Asosiy vosita-
lar (16500)
100 5059 11,39 5280 11,71 221
0,32
4,4
10.
Nomoddiy ak-
tivlar (16600)
100 162
0,36
162
0,36
0
-0,01
0
11.
Boshqa aktiv-
lar (19900)
100 3510 7,901 3880 8,603 370
0,70 10,5
JAMI:
x 44420 100 45100 100
680
0
1,5
90
Aktivlarning risklilik darajasini inobatga olgan holda
amalga oshirilgan tahlil aktivlar tarkibini boshqarish im-
koniyatini beradi, bu esa o‘z navbatida, bank likvidliligi va
to‘lovga qobiliyatini ta’minlashning asosi hisoblanadi.
5.4. Bank aktivlari likvidliligi tahlili
Bank likvidliligini saqlash g‘oyat muhim hisoblanadi.
Bu narsa ikki maqsadga erishish uchun zarur: birinchidan,
omonatlar olib qo‘yilganda bankning o‘z majburiyatlarini
bajarish qobiliyatini ta’minlash uchun, ikkinchidan, kredit-
larga bo‘lgan talabni qondirish uchun.
Likvidlilik deganda – bankning o‘z majburiyatlari yu-
zasidan o‘z vaqtida javob bera olish qobiliyati tushunila-
di. Likvidlilik bankning kundalik faoliyatida pul mablag‘lari
mavjudligi yoki o‘z aktivlarini likvid mablag‘larga aylantira
olish qobiliyati bilan ta’minlanadi.
Bankni boshqarishning asosiy vazifalaridan biri, bu bank
likvidliligi bilan uning daromadliligi o‘rtasidagi mutanosib-
likni saqlashdir.
Har bir bank o‘zining majburiyatlarini bajarish, likvid-
lik talablariga javob berishi uchun bankning barcha aktivla-
ri qaytarilish muddatiga ko‘ra likvidlik darajasi bo‘yicha gu-
ruhlarga bo‘lib chiqadi. Bular yuqori likvidli aktivlar; likvid
aktivlar; uzoq muddatli likvid aktivlar.
Yuqori likvidli aktivlarga quyidagilar kiradi: kassadagi
naqd pullar va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar; Markaziy
bankning majburiy rezervlar fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar;
davlat tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar. Bu mablag‘lar
yuqori likvidli bo‘lib zarur bo‘lganda bank bu mablag‘larni
zudlik bilan o‘z majburiyatlari to‘loviga ishlatishi mumkin.
Likvidli aktivlar qatoriga: qaytarish muddati 30 kungacha
bo‘lgan barcha kreditlar (bularga 30 kundan oshgan va qay-
tarish muddati ko‘pi bilan bir marotaba o‘zaytirilgan kre-
91
ditlar kirmaydi) kiradi va qaytarish muddati 30 kungacha
bo‘lgan barcha debitorlar, majburiy rezervlarga o‘tkazilgan
ortiqcha to‘lovlar kiradi.
Uzoq muddatli likvid aktivlar qatoriga bank tomonidan
so‘mdagi yoki chet el valutasida berilgan va qaytarish mud-
dati bir oydan ko‘p bo‘lgan kreditlar va qaytarish muddati
bir yildan oshgan hamda kami bilan 50 % kafolat yoki kafil-
lik berilgan kreditlar, qaytarish muddati o‘tgan ammo dav-
lat kafolati berilgan kreditlar, qimmatli qog‘ozlarni va nodir
metallarni garovga olib berilgan kreditlar ham kiradi.
Bank faoliyati jarayonida o‘zining aktivlarini maqsad-
ga muvofiq joylashtirib, bank likvidlilik talablarini bajarishi
hamda o‘zining majburiyatlari summasidan, ko‘rinishidan
kelib chiqib lahzalik, joriy va uzoq muddatli likvid lilik me’-
yorlarini bajarishi kerak.
Bank doimiy ravishda o‘zining likvidliligini ma’lum bir
darajada saqlashi, ya’ni o‘zining to‘lovga qobilligini shubha
ostida qoldirmasligi lozim. Likvidlilikka bo‘lgan talab ak-
tivlardan keladigan daromadni oshirish faoliyatiga ma’lum
darajada qarshi turadi. Ya’ni likvidlilik foydasiga bank da-
romadliligi suiiste’mol qilinmasligi lozim. Bankning port-
felidagi saqlanadigan aktivlari qanchalik darajada likvid
bo‘lsa, ular bilan bog‘liq risk shunchalik kichik bo‘ladi,
ammo shunga javoban ularga to‘lanadigan foiz ham shun-
chalik kam bo‘ladi.
Belgilangan to‘lovga qobillik doirasidan chiqmagan hol-
da aktivlarga joylashtirilgan kapitaldan daromadni oshirish
bankda boshqarish san’atini belgilaydi.
Kassadagi naqd pullar – bu bankning kassasida saqla-
nayotgan va bankning kunlik hisob raqamlar bo‘yicha naqd
pul berishga, pulni maydalab berishga, naqd pul shaklida
kreditlar berishga, bank xarajati uchun haq to‘lashga, xiz-
matchilarga ish haqi berishga va boshqa xarajatlarga ishla-
tish uchun zarur bo‘lgan qog‘oz pullar va tangalardir. Shu-
92
ning uchun ham bank mijozning talabini qondirish uchun
beriladigan qog‘oz pullarga va tangalarga ega bo‘lishi ke-
rak. Ushbu kassadagi naqd pullarning qoldig‘iga bir nechta
omillar ta’sir qiladi, jumladan: mavsumiylik, bankning hu-
dudiy joylashishi. Odatda jahon amaliyotida bank aktivla-
rining naqd pul bo‘limiga kassadagi naqd pullar, majburiy
zaxiralar fondiga ajratmalar, vakillik banklarga joylashtiril-
gan depozitlar hamda inkassatsiya qilinayotgan naqd pullar
qo‘shiladi. Chunki bu mablag‘lar birinchi talab qilinganda
naqd pulga aylanadi. Shuning uchun ham bu mablag‘larni
bankda «bi
rinchi mudofaa chizig‘i» deb atashadi, sababi
mijoz tasodifan o‘z depozitini yoki kredit so‘rab kelganda
aynan shu mablag‘lardan foydalaniladi.
Bank aktivlari strukturasiga kelganda, bu yerda haqli
ravishda ta’kidlash kerakki, birinchi darajali likvidli aktivlar
hissasi qancha ko‘p bo‘lsa, bank likvidliligi shuncha yuqo-
ridir. Lekin shuni esda tutish kerakki, bunday aktivlar daro-
mad keltirmaydi, shuning uchun bunday strukturali aktiv-
larni har qanday holatda maqsadga muvofiq, deb hisoblab
bo‘lmaydi.
Ma’lumki bankning daromad keltiruvchi aktivlari qato-
rida kreditlardan tashqari qimmatli qog‘ozlar, chet el valu-
tasida jalb qilingan mablag‘lar ham mavjud. Albatta, ush-
bu aktivlarning ham tarkibini, tuzilishini o‘rganib chiqish
muhim hisoblanadi.
Agar aktivlar tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar sal-
mog‘i qancha ko‘p bo‘lsa, bu bank o‘z aktivlaridan daromad
olish maqsadida samarali foydalanayotganini bildi radi.
Bank qimmatli qog‘ozlar bozorida investitsion in stitut
sifatida qatnashadi. Bu fond bozorida raqobatning kuchay-
ishiga olib keladi. Bank qimmatli qog‘ozlar bozorida broker
va diller sifatida ishtirok etadi. Birinchi funk siyani brokerlik
tashkilotlar orqali amalga oshirsa, ikkinchisini fond birjalari
orqali amalga oshiradi.
93
Bank faoliyatining o‘ziga xos xususiyati shundan ib-
oratki, ular qimmatli qog‘ozlar bozorining boshqa qat-
nashchilaridan farqli o‘laroq, shu bozorda ayni vaqt-
da eng salmoqli investorlar va eng ishonchli emitentlar
ham bo‘ladilar. Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarida
kompaniya aktivlarining 40–80 % bank kapitali hisobidan
ta’minlanadi, qimmatli qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan op-
eratsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bank o‘z aktivlari ni
diversifikatsiyalash, qo‘shimcha daromad olish va balan-
sining likvidliligini ta’minlash maqsadida DQMOdan keng
foydalanadi.
Bo‘sh turgan resurslarni joylashtirib daromad topish-
ning eng qulay usuli, bu DQMOdir. Bundan tashqari DQ-
MO dan olingan daromadga soliq to‘lanmaydi. DQMOlar
banklarning aktivlari ichida eng ishonchlisidir, sababi unda
davlat kafolati mavjud. DQMOlar ham daromadi fiksirlan-
gan qimmatli qog‘ozlar qatoriga kiradi. Ushbu tur qimmatli
qog‘ozlar dividend to‘laydigan qimmatli qog‘ozlarga nisba-
tan likvidli hisoblanadi.
Banklar uchun quyidagi likvidlilik koeffitsiyentlari belgi-
langan:
| 