O 'rta Osiyo naqshlari
Girix - geometrik shakllar
Islimiy - o'simliksimon naqshlar
177
73-rasm . Turunj va "A n o r" nusxasi.1,5,7 - anom ing "gu l" deb
atovchi uslublashtirilgan m eva shakli, 2,6,8 - "turunj", 3,10 - "turunji
xazonok", 4 - "turunji na'lnok".
178
74-Rasm . "L o la " nusxa.3,4,6,8,9,12,13 - "L ola", 1,2,7,11 - "Lolai
qal'agiy", 5,10 - "guli qal'agiy".
179
75-rasm . "C h in ni g u l" nusxasi. 1,3,5,6 - "chinni gul", 2 - "qashqar
gul", 4 - "kosagul", 7 - "an gu r".
180
76-rasm . M illiy kiyim larga naqshlar
7 7 -Rasm. Darxam naqsh
Tagalak naqshi.
Butadori naqshi.
M illiy n aqshlam ing ram ziy m a'nosi.
Hayotda mangu hech
tugamaydigan manba'lar mavjud-ki, ular asrlar osha o'z
ahamiyatini yo'qatmaydi. Ijod har bir davr mobaynida aniq uslub,
bardavom ohanga ega bo'lib, avlod va ajdodlardan madaniy
me'ros sifatida avloddan
avlodga qoldirilgan va biz ularni
ifodasini uzoq o'tmishdagi ertaklar va afsonalarda uchratamiz.
181
Agar qadimgi tasviriy ohanglarga murojat etsak, shuni kuzatish
mumkinki turli xalqlarda naqshlar bir xil ma'naviy ahamiyatni aks
etadi. Qadimda barcha naqshlar diniy, g'ayri oddiy va afsonaviy
ma'noni bildirgan.
Aylana, romb, krest - barcha xalqlar an'anaviy san'atida
eng ko'p uchraydigan simvollar. O'rta Osiyoda bu simvollar
azaldan mavjud bo'lib ular boshqa solyar va astral belgilar bilan
hamohang uchraydi. Simvolik belgilar qatorida birinchi o'rinni
to'rtga bolbngan kvadrat, to'rt nuqtali krest, aylanada joylahgan
krest va boshqa shunga o'xhash geometric figuralr joylashgan.
Aylana - Quyosh, Koinot ramzi hisoblanib, ular
yovuz
kuchlardan himoya etish ramzi hisoblangan. Bu eng mukammal
figura hisoblsnib, juda ko'p ma'noga ega. Gohida "quyosh”- "
hayot zambaragi" ma'nosini ham bildirgan.
Solyar belgilar hayvonot dunyosining astral ma'nosi bilan
hamohang bolib kelgan.
O'rta Osiyo tog'li aholisining
madaniyatida osmon yorutuvchilari aylana bilan ifoda etilgan.
Yaylov- cho'l zonasida qo'chqor shoxlari juda keng tarqalgan.
Sharqda krest quyosh va oy kompozitsiyasi erkak va ayol birligini,
er-xotinlik ma'nosini bildirgan,
Uchburchak-
ayrilish
ramzi,
uchi
pastga
yo'navtomatlashtirilgan loyihalash tizimiirgan uchburchak- erkak
birligisi,
uchi
yuqoriga
yo'navtomatlashtirilgan
loyihalash
tizimiirgan uchburchak esa- ayol birligisini bildirgan. Ikkala
uchburchak birlashgani yangi hayot m a'nosini bildirgan.
Kvadrat-
bu
dunyoning
to'rt
tomonini,
mangulikni
bildirgan. Musulmonlarning eng keng tarqalgan ornamenti sakkiz
qirrali yulduz hisoblanadi. Besh
qirrali yulduz - hayotni
qisqaligini, Islom dininig besh farzini bildiradi. Yarimoy - Islom
dininig belgisi, eashnash va yuksalish ramzi.
Yulduzlar-
mustaqqillik va ollohiylik ramzi.
To'lqinsimon naqshlar hayotbaxsh kuch timsoli, Abri-Bahor-
yom g'ir va serhosillik ramzi.
Ornamentda shuningdek predmetli tematika ham juda ko'p
uchraydi. Oftoba- hayotbaxsh suv simvoli. Qadimgi tasvirlarda
182
oftobadan "hayot daraxti" o'sib chiqadigan idish sifatida
tasvirlangan. Pichoq va xanjarlar aks etilgan naqshlar
yovuz
kuchlardan asrovchi tumorlar sifatida ishlatilgan
bo'lib ular
hayotbaxsh kuch timsoli boigan.
Qalampir -yomon ko'zlardan asrash, bodom- serfarzandlik
ramzi, doyra- quyosh va iliqlik ramzi, anor- rizq-ro'zi va kelajak
avlod ramzi, qushlar- tinch va osuda hayot, gul g'unchasi- yangi
oila qurish orzusi.
Naqshlarda ranglarga juda katta ahamiyat berilgan. Masalan,
ko'k rang yomon ko'zlardan asrash, sadoqat, tinchlik, adolat va
mukammallik ramzi hisoblangan. Qizil- g'alaba, quvonch ramzi,
oq rang - porlik, baxt, omad ramzi, sariq rang- muqaddaslik
ramzi, yashil rang- bahor, yangilanish, tabiyat, quvonch va
boqiylik ramzi hisoblangan.
Keyinchalik naqshlar dekorativlashib boradi, uning tilsimiy
va diniy ma'nosi pasyadi. Zamonaviylik ularni yangi mazmun
bilan toidiradi, ularga yangi ma'no va ahamiyat baxsh etadi
Har bir o'zbek oilasida qiz bola tug'ilganidan boshlab unga
sep yiqish boshlanadi. Ushbu maqsadda juda ko'p vaqt va
mehnat talab etadigan so'zanalar kashtado'zlik usulida tikiladi.
Qiz bola katta bo'lib o 'zi ham ushbu so'zani tikish jarayonida
ishtirok etadi.
Ona-buvilar tomonidan qizlarga kashta tikish sir-asrorlari,
naqshlarning ramziy m a'nolari o'rgatiladi. har bir so'zanadagi
naqsh-bu takrorlanmas san'at ijodi hisoblanadi. qadimda ayollar
tabiyi paxta va ipak tolalaridan matolar to'qishgan. Tabiiy
tolalarni olish uchun esa paxta va pilla etishtirishgan.
So'zanalar naqshidagi qushlar yangi oila barpo etish
orzusini bildirgan. Pichoq va tumorlar naqshi esa-oila o'chog'ini
qorongu kuchlardan va yomon nazardan asrashni bildiradi.
Bundan o'zbek ayollari oilani naqadar yuksak baholashganini,
baxtli va osoyishta oilaviy hayot barpo etishda oilaning muhim
o'rnini sezsa bo'ladi.
Kashta iplarning ranglari tabiyi resurslardan tayyorlangan.
Bo'yoq sifatida sariq rang uchun- piyoz, qizil rang uchun - anor,
183
jigar rang uchun - yong'oq
po'sti, yashil rang uchun- pista
mag'zi, to'q jigar rang uchun- tut daraxti po'stlog'i ishlatilgan.
qolgan
ranglar ushbu yuqoridagi
ranglar qorishmasidan
tayyorlangan.
Zardevor, so'zana, joypo'sh, takiyapo'sh kabi qadimgi
kashtachilik
buyumlari
Buxoro
Amirligining
Shofirkon,
Gijduvon, Shaxrisabs, Nurato hududlarida turli naqshlarda barpo
etilgan. Har bir hudud aholisining kashtachilik uslubi bir-biridan
farq qilgan va quyidagi nomlar bilan atalgan: o'zbek-do'zi, bigiz-
do'zi, zanjir-do'zi, iroqi-do'zi, kast-do'zi, zam indo'zi
va
hokazlar.
Kashtachilik uchun qo'lda to'qilgan adras, bo'z, shoyi
matolari tanlangan. Ushbu matolarga solingan naqsh bo'yicha
xotin-qizlar ipak iplar bilan qo'lda kashta tikishgan. Bir kishi bir
dona so'zana tikishi uchun o'rtacha to 'rt oy vaqt sarflangan.
Chiroyli va bejirim buyum tikilishi uchun juda ko'p vaqt, sabr va
toqat kerak bo'lgan.
N aqshning nom i va ram ziy m a'nosi
| 