1 6 2
takrorlanishlar soni kamida uch yoki to‟rttani tashkil etishi lozim. Lilimetrlarda
tuproqqa ishlov berish qo‟lda amalga oshiriladi. Bir yillik ekinlar o‟rganilganda
har yili mavsum oxirida tuproqqa asosiy ishlov beriladi. O‟simliklarda 2-3
donadan xaqiqiy barg shakllanganda
yaganalash amalga oshiriladi, bunda eng
sog‟lom bo‟lgan, tipik o‟simliklar koldiriladi. Keyinchalik barcha agrotexnik
tadbirlar dala tajribasiga maksimal tarzda yakinlashtirilgan holda olib boriladi.
Kuzatish va uchyotlar
.Lizimetrik tajribalarda kuzatish va uchyotlar
tajribaning mazmuni, maqsadi va oldiga qo‟ygan vazifalardan kelib chiqqan
holda rejaga asosan olib boriladi. Eng avvalo tajriba qo‟yilishidan oldin tuproq
na‟munalari olinib uning agrokimyoviy xossalari o‟rganiladi. Bundan tashqari
tuproq to‟g‟risida to‟liqroq tasavvurga ega bo‟lish maqsadida gumusning fraksion
tarkibi,
umumiy azot, fosfor va kaliy miqdori , shuningdek tuproq tarkibidagi
mikro elementlar aniqlanadi.Bu ko‟rsatkichlar I.V.Tyurin, Granvalt Lyaju,
A.N.Kirsanov, B.P.Machigin uslublari bo‟yicha aniqlanadi.
O‟simlikning o‟sish va rivojlanish holatini o‟rganish uchun unib chiqqandan
hosil yig‟ib terib olinguncha lizimetrlarda fenologik kuzatuvlar olib boriladi.
Shuningdek ko‟chat qalinligi , yoritilganligi , barg sathi , fotosintez jarayoni,
biologik maxsuldorligi aniqlanadi.
Fenologik kuzatuvlar
xar oyning dastlabki kunlari , tezpishar ekinlarda esa
ishchi dasturdan kelib chiqqan holda bir oyda ikki martadan o„tkaziladi.
Uchyotlar rivojlaiish fazalari buyicha va tajribaning maqsadidan kelib chiqqan
holda olib boriladi.
Organik massaning uchyotini aniqlash uchun hosil bilan chiqib ketayotgan
massa, barcha tuproqqa tukilgan barg, shona va gullar, tuproqda qoladigan
ildizmeva va ildiz qoldiqlari hisobga olinadi, ya‟ni terib tortiladi.
Organik massa va uning kimyoviy
tahlili uchyoti uglerod, azot, hamda kul
elementlari aylanishi va balansini o‟rganish uchun zarur. Biologik massani
o‟rganish bo‟yicha hisob pshlari L.N. Rodinning (1988) "Fitotsenozda biologik
aylanish dinamikasini o‟rganish uslubiy ko‟rsatmalar" ("Metodicheskimi
ukazaniyami к izucheniyu dinamiki i biologicheskogo krugovorota v
fitotsenozax") bo‟yicha olib boriladi.
Atmosfera yoginlari bevosita tajriba maydonida yoki unga yakin bo‟lgan
joyda (200 metrdan uzoq bo‟lmagan ) aniqlanadi. Atmosfera yog‟inlari uchyotini
olib borishda "Atmosfera yoginlarini yigish va saqlash bo‟yicha uslubiy
ko‟rsatmalar” dan foydalaniladi (M, 1987).
Lizimetrik suvlari mikdorini hisobga olish vegetatsiya davridagi uchyotlar
bilan chegaralanib qolish yaramaydi,
chunki kalsiy, magniy, oltingugurt singari
mikroelementlaming yuvilishi erta baxor va kech kuzda ham kuzatiladi.
1 6 3
Suvlaming infiltratsiyasi uchyotini yogin yoqqandan keyin darxol, baxor va
kuzda esa har kuni o„tkazilishi yaxshi.
Lizimetrik tajribalarda infiltratsiya suvlarining kislotaliligi, tiniqligi,
ishkoriyligi, nitratlar, amiyakli va umumiy azot, fosfor mikdori o‟rganiladi.
Ayrim xollarda ishning mazmunidan kelib chiqqan
holda suv tarkibidagi
mikroelementlar ham o‟rganilishi mumkin.
Azotni gazsimon holatda yukolishi N
5
izotopi yordamida aniqlanadi.
Lizimertli tajribalarda izotoplar bilan silash o‟g‟itlar balansini aniqlash va anik
ma‟lumotlar olishda katta nazariy ahamiyatga zga.
Tuproqning faol katlamining makbul suv- xavo rejimini aniqlash uchun
umumiy suvga bulgai ta‟labni aniqlash lozim. Butun vegetatsiya davomida bu
ko‟rsatkich o‟zgarib boradi, shuning uchun u mavsumiy yoki rivojlanish fazalari
davomida aniklab boriladi. Suvga bulgan ta‟lab suv talabi va hosildorlik
koeffitsientlari buyicha aniqlanadi. Jami suv bug‟lanishi (E, mm) ko‟rsatkichini
aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
E=C)s+D-0±V bu yerda Os-atmosfera yomgiri,mm; D-lizimetrga qo‟yilgan
suv mikdori, mm; O- lizimetrdan olingan suv, mm; V-empirik usulda
aniqlanadigan suv qaytarish, mm.
Smzot suvlari ko‟tarilganda bu ko‟rsatkich salbiy ko‟rsatkich, pastlaganda
esa musbat ko‟rsatkichga ega buladi.
Suv zaxiralari hisobga olingan holda umumiy buglanish (E)
quyidagi
formulada hisoblanadi:
E=0s+D-0± >Ud Bu yerda W
fl
=W
n
-W
K
-hisoblash davri davomida
lizimetrdagi suv zaxiralariii uzgarib borishi,mm; Wva Whisoblash davrining
boshlanishi va oxirida lizimetrdagi suv zaxirasi, mm .
Nazorat savollari
1
.Lizimetrik tajribalar deb qanday tajribalarga aytiladi?
2.
Lizimetrik
tajribalaming ahamiyati va kamchiliklari ?
3.
Lizimetrik
tajriba turlari;
4.
Lizimetrik
tajriba olib borish tartibi;
5.Suvga bulgan ta‟labni ani klash;
6.
Hosildorlikni aniqlash;
Ilmiy tadqiqot ishlari olib borishda labaratoriya eksperimentlari alohida ,
muhim ahamiyatga ega. Labaratoriya sharoitida olib boriladigan ilmiy tadqiqot
ishlari - labaratoriya eksperimentlari deb ataladi. Labaratoriya
eksperimentlari
odatda maxsus jixozlangan labaratoriya xonalarida , xona haroratida olib
boriladi.
Labaratoriya eksperimentlari ilmiy tajqiqot ishlarida eng aniq, ishonarli
1 6 4
tajriba natijalari olishda katta ahamiyatga ega. Akademik N.I.Vavilovning
ta‟kidlashicha “Fan xech kimga ishonmaydi, u aniq dalillarga tayanadi.” Aniq
dalillami eksperiment natijalariga tayanib keltirishimiz mumkin. Shu tufayli
ilmiy tadqiqotlarda har bir ish maxsus qabul qilingan metodika asosida olib
borilishi qat‟iy nazorat qilinishi lozim.
Odatda labaratoriya eksperimentlarida dala sharoitida ko„z bilan ko„rib
aniqlash mumkin boMmagan tadqiqotlar olib boriladi. Masalan o„sim!ik va
tuproqning kimyoviy tarkibi , ichki tuzilishi, urug„ va tola sifat ko„rsatkichlari
bunga misol bo„la oladi. Qishloq xo„jalik ekinlar hosildorligini oshirish , tuproq
unumdorligini
saqlash va oshirish, maxsulot sifatini yaxshilashda labaratoriya
eksperimentlariga asoslanib ish yuritish g„oyat muhim. Eksperimentlami to„g„ri
va sifatli amalga oshirish har bir agrotexnik tadbimi ilmiy asosda o„tkazish,
ekologik muvozanatni saqlash , mineral o„g„itlar samaradorligini oshirish,
hosildorligini dasturlash imkonini beradi.
