samaradorligi va o„zlashtirish koeffitsientlarini aniq ko„rsatish imkoniyati
yaratiladi.
Agrofizikaviy
hossalariga-tuproqning
donadorligi,
qovushqoqligi,
g„ovakligi, suv va havo hossalarining bir xilligi tushuniladi.
Fizik-kimyoviy hossalarining bir xilligi deganda-tuproqning kislotalik
darajasining, ya‟ni uning bir xil bo„lishi nazarda tutiladi.
Melioratish hossalarining bir xilligi - bu sho„rlanish darajasining bir xilligi
tushuniladi. Meliorativ hossalariga ko„ra tuproqlar sho„rlanmagan, kuchsiz
sho„rlangan ,
0
„rtacha sho„rlangan yoki kuchli sho„rlangan bo„lishi mumkin.
Tuproqning biologik hossalari-bu tuproq tarkibidagi
turli organizmlar
(chuvalchanglar, ko„ngMzlar va boshq.) va mikroorganizmlar (viruslar,
bakteriyalar, zamburugMar) tushuniladi.
Shuningdek tajriba dalasining bir xilligini ta‟minlashuchun tajriba
maydonining rel‟efi, ya‟ni kiyalik darajasi bir xil boMishini ta‟minlash lozim.
Dala tajribalarining tipikligi deganda
-
ya‟ni ma‟lumoi mintaqa uchun
xos bo'lgan o'simlik navini, uning agrotexnikasini va tuproq iqlim sharoitini
o'zgarishi tushuniladi.
Maydonlami va sharoit uchun mos boMgan ekinlami
ta‟minlashda ekologik muhit ham hisobga olinadi. Aks holda har qanday
tajribadan olingan yangi natija ham o„z kiymatini yo„qotadi. Madaniylashgan
yoki yangidan o„zlashtirilgan yerlarda tajribalar ayniqsa mineral o„gMtlar
bilan
bogMiq boMgan dala tajribalari oMkazilganda eskitdan sug„oriladigan yerlarga
nisbatan aniqlik darajasi past boMadi. Shuning uchun imkoni boricha kadimdan
sug„oriladigan, madaniylashgan yerlarda dala tajribalari o„tkazilib, olingan
natijalar asosida ilmiy xulosalar kilinishi maqsadga muvofiq.
Dala tajribalarini to„g„ri va aniq bajarishda qo‟yiladigan talablardan yana
biri,
tajriba maydonida o'rganilayotgan omildan boshqa hamma sharoitlarni
bir xilligini ta ‟minlashdan iboratligi hisoblanadi va bu bir farqlilikprinsipi
deb ataladi.
Hamma turdagi dala tajribalarida ushbu talabga qat‟iy rioya qilinishining
sababi shundan iboratki, ko„p hollarda tajribalardan olinadigan ma‟lumotlami
xulosa qilishda chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Agar azotning yillik me‟yori
o'rganilayotgan boMsa, farq qilinayotgan omil bu faqat azotning me‟yori
boMishi kerak.
Qolgan shart -sharoitlar va omillar hamma variantlarda bir xil boMishi
kerak. Kultivatsiya, sug'orish, o„gMt solish, tuproqqa ishlov berish kabi omillar
boshlangan kunda tugashini ta‟minlash shart. Aks holda olingan q'shimcha hosil
azotning yillik me‟yori hisobiga etishtirilganiga ishonchsizlik (shubxa)
vujudga
kelishi mumkin. Ushbu ta‟labga rioya qilinmasdan dala tajribasining
samaradorligini ham to„g„ri aniqlab boMmaydi.
Ba‟zi turdagi dala tajribalarida bu talabdan bir chetga chiqilganga o„hshaydi.
Misol uchun, tuproqqa chuqurlatib ishlov berish o'rganilayotgan dala tajribalarida
chuqur ishlov berilayotgan variantlarda tuproqning namligi , namlik rejimi va
harorati biroz o'zgaradi. Lekin bu holni ta‟siri juda katta bo„lmaydi. Baribir ta‟sir
etuvchi ko„shimcha omillar birga o„rganilsa maqsadga muvofiq bo„ladi.
Agar ikkita yangi g„o„za navi solishtirib o'rganilganda ko„chat qalinligiga
e‟tibor berish lozim. Ma‟lumki, har kaysi nav o„ziga xos oziqlanish maydoni va
ko'chat qalinligini ta‟lab etadi. Shuning uchun qolgan omillaming bir xilligini
saqlagan holda ko„chat qalinligi o„rganiladi. Demak, hamma turdagi dala
tajribalarida bir xillik prinsipiga amal qilgan
holdagina aniq va ishonchli
ma‟lumotlar olish mumkin.
Yuqorida sanab o„tilgan
dala tajribalarini olib borilda amal qilinishi
zarur bo'lgan talablardan biri dala tajribalarini larixi aniq va alohida tajriba
uchun ajratilgan maydonlarda bajarilishdan iborat.
Dala tajribalarini alohida tajriba uchun ajratilgan maydonlarda o„tkazishning
qulay tomoni shundan iboratki, bu holatda tajriba maydonining tarixi,
o'tmishdosh ekinlaraniq bo„lganligi uchun , hamda o„tgan yili kancha miqdorda
kimyoviy moddalar va mineral o„g„itlar ishlatilganligi aniq boiib, ulaming kelgusi
yilda kayta ta‟sirini hisobga olgan holda ilmiy ishni
rejalashtirilsagina olingan
natija fakatgina o'rganilayotgan omilning ta‟siri boMib hisoblanadi.
Olib borilgan dala tajribalaridan ma‟lumki , bir xil chuqur xaydash mineral
o„g„it va kimyoviy moddalarning kayta ta‟siri ekanligi 20-40% gacha ko„shimcha
hosil olish mumkin. Bundan tashqari tuproqning tabiiy unumdorligini aniqlash
uchun hamda almashlab ekish sxemalari bo„yicha olib boriladigan dala tajribalari
uchun asosan uzoq muddat talab qilishi bilan birga, endi o'rganilayotgan omillami
solishtirish yoki to„g„ridan - to„g„ri bajarish imkoni yaratiladi.
Dala tajribalari olib borishda nihoyat
oxirgi to „rtinchi ta ‟lab, bu olingan
hosilni va uning ishonchlilik darajasini aniqlashdan iborat
bo„lib, dala
tajribalarining yakunlovchi, iqtisodiy ko„rsatkichini baholovchi asosiy ta‟lab
bo„lib hisoblanadi. Dala tajribasidan olingan olingan hosildorlik bo„yicha
o'rganilayotgan omilning o„simlikka son va iqtisodiy jixatdan samaradorligini
aniqlash imkonini beradi. Lekin olingan bu xulosalar,
tajribadan olingan hosil
olinganda va statistik baholanib, qoniqarli deb topilganda asosli bo„lib
hisoblanadi.
Dala tajribalarining sxemasi to„g„ri tuzilganda , olib borilgan kuzatuv ishlari
va bajarilgan ishlar uslub (metodika) asosida a malga oshirilgan hamma maydon
to„g„ri tanlanganda tajribadan olingan ma‟lumotlar va ular asosida qilingan
xulosalar qoniqarli deb hisoblanadi. Aks holda, tajriba qoniqarli deb topilib,
bekor kilinadi.
Dala tajribasini olib borayotgan kuzatuvchi ko„pincha uch xil xatolikka
duch kelishi mumkin:
1.
Tasodifiy
2.
Muntazam uchraydigan xato (doimiy)
3.
Qo„pol xato
Ko„p hollarda tajribalami olib borishda tasodifan biror kamchilikka yo„l
ko„yilib, kuzatish natijasida bu tasodifiy xatolik boMib shakllanadi. Agarda
kiymati juda kichik bo„lsa ham, tasodifiy yo„l
