2.4.Dolby Digital turlari
Dolby Digital – bu yana AC-3 deb nom olgan va odatiy DVD larda
ishlatiladigan, va barchaga yaxshi tanish audio formati; shuningdek u Blu-ray
24
disklari uchun bazali standart hisoblanadi. Bu yerda Dolby Digital formati
DVD-disklarda 1.0 dan 5.1 gacha tovushli sxemalardagi kabi ishlaydi, lekin
ancha yuqori maksimal potok bilan ta‘minlaydi, Blu-ray uchun 640 kbit/s va
xuddi shunday bitreytda kodlangan Dolby Digital Plus formatdagi kabi
eshitiladi. (biroq, Dolby Digital Plus tavsifidan ko‘rasizki, garchi kam ishlatilsa
ham, uning maksimal bitreyti sezilarli darajada yuqori.) Blu-ray ning barcha
pleerlari tashqi dekoderda (bitstream) Dolby Digital yuborilishini qo‘llashi
kerak. Pleerlar yuqori oqimli Dolby tovush yo‘lakchasini chiqarib
berolmaganida, ular har doim Dolby Digital core deb nomlanuvchi tovushga
o‘raladi. Gap shundaki, Dolby Digital 5.1 ning bu versiyasida ancha yuqori
oqim resiver to‘g‘ri dekodirovka qila oladigan va qila olmaydigan, kengaytirish
deb nomlanadigan ko‘rinishda keltirilgan. Agar kengaytirishlar qo‘pol
dekodirovka qilinsa, siz baribir maksimal oqimi 640 kbit/s li Dolby Digital
formatidagi siqilgan audio (bitstream) hosil qilasiz. Blu-ray filmlari uchun
Dolby Digital yo‘lakchasi xarakteristikasi quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi.
Аудиокодек - Dolby Digital. Kanallar 1.0 (kamdan-kam, faqatgina eski filmlar
uchun), 2.0 (bu ham kamdan-kam, garchi unchalik eski filmlar uchun bo‘lmasa
ham) yoki 5.1 (eng ko‘p qo‘llaniladigan variant) bo‘lishi mumkin. Garchi
Dolby Digital tasnifnomasida 16 bit va 32 kGs, 44,1 KGs (audio CD uchun
odatiy chastota) yoki 48 kGs ishlatiladi deb ko‘rsatilgan bo‘lsada, tovush
tiniqligi haqidagi ma‘lumotlar keltirilmagan. Oqim ma‘nosi, qoidaga ko‘ra
640kbit/s (5.1 disklarining ko‘pchiligi), lekin 192 kbit/s dan (1.0) 448 kbit/s
gacha (2.0 va ayrim 5.1 lar) bo‘lishi mumkin. 448 kbit/s – bu odatiy DVD lar
uchun maksimal oqim. 2. DTS DTS – bu dastlab odatiy DVD lar uchun
yaratilgan, hurmatga ega yana biryaxshi ma‘lum audio-format. Dolby Digital ga
o‘xshab, bu format 1.0 dan 5.1 gacha bo‘lgan kanallarni qo‘llaydigan, bu yerda
5.1 Blu-ray uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan siqilgan tovush formati. DTS 1,5
Mbit/s maksimal potokni qo‘llaydi, Blu-ray pleerlari esa xuddi shunday uzatish
tezlikka ega ishlar uchun to‘g‘ri keladi. Barcha Blu-ray pleerlari raqamli
interfeysi bo‘yicha DTS bitstream (kodlangan oqim) yuborilishini qo‘llashi va
25
hech bolmaganda ikki kanalni ichki dekodirovka qilishni bilishi kerak; Blu-ray
pleerlarining juda katta soni 5.1 ni dekodirovka qila oladi. DVD ning 1997 yilgi
sdastlabki tasnifnomasida DTS haqida hech narsa deilmagan, shuning uchun
eski DVD-pleerlari DTS formatdagi tovush yo‘lakchasini aniqlay olmaydi.
Barcha zamonaviy DVD-pleerlar DTS oqimini ichki dekodirovka qilishi yoki
qandaydir raqamli kanal bo‘yicha tashqi rekoderga chiqarishi mumkin, lekin
bunda oqim ko‘pincha 768 kbit/s gacha tushib ketadi. Dolby Digital da bo‘lgani
kabi, DTS ning ancha yuqori oqimli variantlari 1,5 Mbit/s maksimal oqimli DTS
core da qurilgan, shuning uchun agar kenglikni dekodirovka qilishning iloji
bo‘lmasa DTS formatdagi bazali tovush baribir qayta ishlash yoki yuborish
uchun ochiq bo‘ladi. Agar Blu-ray diskida har qanday DTS tovushli yo‘lkchasi
mavjud bo‘lsa, siz Blu-ray pleeridan DTS tovushning bazali darajasiga umid
qilishingiz
mumkin.
Blu-ray
filmlari uchun DTS yo‘lakchasining
xarakteristikasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.Аудиокодек – DTS Kanallar 2.0
(kamdan-kam, faqat eski filmlar uchun ), 3.0 (bu ham kamdan-kam, garchi
uncha eski filmlar uchun bo‘lmasa ham) yoki 5.1 (eng to‘g‘ri keladigan variant)
bo‘lishi mumkin. Garchi DTS tasnifnomasida 48 kGs chastotada 16 bit va 24 bit
(DVD va Blu-ray uchun odatiy chastota) yoki 96 kGs ishlatiladi deb ko‘rsatilgan
bo‘lsada, tovush tiniqligi haqidagi ma‘lumotlar keltirilmagan. Oqim ma‘nosi,
qoidaga ko‘ra 1,5 Mkbit/s (5.1 Blu-ray disklarining ko‘pchiligi uchun), lekin
768 kbit/s bo‘lishi ham mumkin (DTS formatdagi audio kuzatishga ega bo‘lgan
ko‘pchilik oddiy DVD lar uchun odatiy ma‘no). 3. Dolby Digital Plus
Dolby Digital Plus – bu siqilgan tovush formati, lekin eshitilishning ancha
yaxshi sifatini ta‘minlash uchun ancha yuqori oqimm va ancha effektli siqishni
qo‘llaydi. DD+ 5.1 tovush kanalidan tashqari, shuningdek, 7.1 sxemasini
qo‘llashi mumkin, lekin u kamdan-kam uchraydi, ko‘pchilik studiyalar
keyinchalik iste‘molchilar qo‘liga kelib tushadigan 5.1 kanaldan savdo-sotiq
uchun yozishda foydalanishadi. Dolby ning boshqa yo‘lakchalarida bo‘lganidek,
DD+ standarti Dolby Digital 5.1 tovushli ma‘lumotlariga kengayish ko‘rinishida
kodlanadi. Bundan tashqari, DD+ formati Blu-ray pleerlari uchun optsional
26
hisoblanadi va majburiy talab qilinmaydi, shuning uchun ba‘zi pleerlar DD+ ni
qo‘llay olishi mumkin, boshqalari esa yo‘q, lekin har qanday vaziyatda ham u va
boshqasi tashqi dekoderga Dolby Digital core ni chiqarib bera oladi. Faqatgina
juda kam Blu-ray filmlarida DD+ tovushli yo‘lakchasining mavjudligi
ko‘rsatilgan, va PowerSquid bunday ro‘yhatni bermaydi. Aslida esa, biz DD+ ni
qo‘llay oladi deb takidlangan filmlarlar orasida HD-DVD da yozilgan bir
nechtasinigina topishga erishdik: A View From Space With Heavenly Music,
―Zanjirni uzib chiqqan/Unleashed‖ va hokazo. Blu-ray filmlari uchun DD+
yo‘lakchasi xarakteristikasi quyidagi ko‘rinishda.Аудиокодек - Dolby Digital
Plus.Kanallar (tovushli sxema) 5.1 yoki 7.1 (kamdan-kam) bo‘lishi mumkin;
tasnifnomasida 13.1 gacha bo‘lgan sxemalarni qo‘llay olishi aytib o‘tilgan, lekin
Blu-ray disklarida savdo-sotiq uchun hozircha 7.1 kanaldan yuqorisi
qo‘llanilmaydi. Tovush aniqligi haqidagi ma‘lumotlar: DD+ tasnifnomasiga
ko‘ra bitlar chuqurligi 44,1 kGs, 48 kGs (DVD va Blu-ray disklari uchun odatiy)
yoki 96 kGs chastotada 16 yoki 24 bit bo‘lishi mumkin. Kodlangan ma‘lumotlar
uchun oqim ma‘nosi 6,144 Mbit/s gacha borishi mumkin (siqilmagan
ma‘lumotlar uchun 13,5 Mbit/s ga o‘tkaziladi), lekin studiya tovush
yo‘lakchasining shu tipiga qanday oqim qo‘llashni hal qilashiga qarab 1,5,4,5,
yoki 6,144 Mbit/s bo‘lishi mumkin. DD+ qo‘llaydigan HD-DVD disklari har
doim 1,5 Mbit/s oqimini ishlatishadi.4. DTS-HD High Resolution DD+ ning
alternativasi hisoblangan DTS-HD High Resolution (ko‘pincha oddiy qilib DTS-
HD HR deb nomlanadigan) formati ancha yuqori oqim va siqishning
yaxshilangan xarakteristikalariga ega bo‘lgan holda, oddiy DTS (DD+ ning
Dolbiy Digital ga nisbati kabi) ning zamonaviylashtirilganligini o‘zida namoyon
etadi. Dolby Digital va DD+ da bo‘lgani kabi, DTS-HD HR DTS core
ma‘lumotlariga kengaytirish ko‘rinishida kodlanadi. Xuddi shunday DTS-HD
HR formati Blu-ray pleerlari uchun optsional, shuning uchun ko‘pgina pleerlar
faqat 1,5 Mbit/s da DTS oqimini ko‘chiradi va kengligini e‘tiborga olmaydi.
DD+ da bo‘lgani kabi savdo-sotiq Blu-ray disklarida HD-treklarning o‘rganilishi
shuni ko‘rsatdiki, original core-format plyus yuqori oqimli siqilmagan
27
versiyalari foydasiga studiyalar bu ikki formatdan ham bosh tortishdi: Dolby
TrueHD va DTS-HD Master Audio. Ayonki, ular siqilmagan tovushni
qo‘llaydigan qurilmalar bu oqimlarni qabul qilishi uchun 5.1 o‘rnatilgan
yo‘lakchasida mumkin bo‘lgan maksimal aniqlikni qo‘llashni, boshqa qurilmalar
uchun esa siqilgan core-formatlarni taklif qilishni boshqarishadi. Yana, bizga
DTS-HD HR kodlanishiga ega Blu-ray disklarini topa olmadik. Garchi Warner
Brother ga tegishli ayrim chet el HD-DVD filmlari bu formatni qo‘llashi
ko‘rsatilgan bo‘lsada, bu disklarda Dolby TrueHD yoki DTS-HD Master Audio
ni qo‘llaydigan Blu-ray versiyalari HD-DVD (masalan, Ghost Rider) analoglari
bilan taqqsolaganda tovushning ancha yaxshi sifati bilan ta‘minlanishi haqida
gapiriladi. Filmlarda DTS-HD HR yo‘lakchasi xarakteristikasi quyidagi
ko‘rinishda bo‘ladi.Аudiokodek - DTS-HD High Resolution. Kanallar (tovushli
sxema) 5.1 yoki 7.1 (kamdan-kam) bo‘lishi mumkin.Tovush aniqligi haqidagi
ma‘lumotlar: DTS-HD tasnifnomasiga ko‘ra razryadlilik 48 kGs (HD DVD
uchun odatiy) yoki 96 kGs (Blu-ray uchun ishlatiladiganlari ham bo‘lishi
mumkin edi, lekin bundaylari yo‘q) chastotada 24 bit bo‘lishi mumkin.
Kodlangan ma‘lumotlar uchun oqim ma‘nosi 6,144 Mbit/s gacha borishi
mumkin (siqilmagan ma‘lumotlar uchun 13,5 Mbit/s ga o‘tkaziladi), lekin
studiya tovush yo‘lakchasining shu tipiga qanday oqim qo‘llashni hal qilashiga
qarab 1,5,4,5, yoki 6,144 Mbit/s bo‘lishi mumkin. DTS-HD qo‘llaydigan HD-
DVD disklari har doim 1,5 Mbit/s oqimini ishlatishadi. Maqola so‘ngidagi
jadvalda tovushli sxemalar haqida axborotlar keltirilgan, SPDIF va DTS-HD
High Resolution formati uchun HDMI qo‘llashi. Qiziq, Blu-ray disklarida DTS-
HD formatidagi filmlarning umuman yo‘qligiga qaramasdan, ko‘pgina pleerlar
(Panasonic, Onkyo va Samsung modellari ham) DTS-HD ni qo‘llaydi, garchi biz
bu formatning, PS3 uchun proshivkani yangilash yo‘lidan tashqari, Sony ni
qo‘llashi haqida hech narsa topmadik.5. Dolby TrueHD Dolby TrueHD
faqatgina HD-optik pleerlari uchun mo‘ljallangan siqilmagan tovush
(yo‘qotishlarsiz siqilgan) ikki formatining biri hisoblanadi. Dolby TrueHD
kodegi optsional bo‘lishiga qaramasdan, bu format Blu-ray (Blu-ray disklarida
28
ko‘pincha bo‘lmaydigan, DD+ qaraganda ancha ko‘p) pleerlari va disklari uchun
keng qo‗llaniladi. Dolby TrueHD Meridian Lossless Packing (MLP)
yo‘qotishlarsiz siqish algoritmidan foydalanadi. Dolby TrueHD raqamli oqimi
14 ta alohida tovush kanalini sig‘dira oladi, lekin amalda 6(5.1) yoki 8(7.1)
kanallar bilan ishlaydi. Dolby TrueHD standarti 24 bitgacha razryadlilik va 192
kGs gacha diskretizatsiya chastotasini qo‘llaydi (maksimal siqilmagan oqim
uhun 63 Mbit/s!), lekin hozirgi paytda Blu-ray disklarida 18 Mbit/s maksimal
siqilgan oqim uchun 24 bit va 96 kGs (yoki alternative uchun, 24 bit va 192 kGs
li 6 ta kanal) li maksimum 8 kanal mavjud bo‘ladi. Blu-ray disklarida Dolby
TrueHD formatidagi filmlar qidiruvi bugungi kunda faqatgina 96 chastota
diskretizatsiyasi va chuqurligi 24 bitga ega 6 kanalning yarmiga ega bo‘lish
mumkinligini ko‘rsatdi (bu 13,5 Mbit/s siqilmagan va 9 Mbit/s siqilgan oqimga
mos keladi masalan, Cinema Squid saytida sifati uchun ajoyib ball berilgan,
Dave Matthews and Tim Reynolds guruhining konsert disklari). Blu-ray filmlari
uchun Dolby TrueHD yo‘lakchasi xarakteristikasi quyidagi ko‘rinishda
bo‘ladi.Maqolaning so‘ngida jadvalda Dolby TrueHD formati uchun tovushli
sxema, SPDIF va HDML ni qanday qo‘llash haqida axborotlar keltirilgan.
Audiokodek - Dolby TrueHD. Kanallar (tovushli sxema) deyarli har doim 5.1,
juda kamdan-kam 6.1 va 7.1 uchraydi. Tovush aniqligi haqidagi ma‘lumotlar
ko‘pincha bo‘lmaydi, lekin odatiy ma‘nolari quyidagicha: 48 kGs chastotada 16
bit yoki 48 kGs chastotada 24 bit; ayrim konsert disklari uchun 96 kGs
chastotada 24 bitni tashkil etadi. Qoidaga ko‘ra, oqim ma‘nolari mavjud emas,
lekin odatda 4608 kbit/s ni tashkil qiladi (4.5 Mbit/s, bu 48 kGs chastota va 16
bit da olti kanalga mos keladi). Maqolaning so‘ngida jadvalda Dolby TrueHD
formati uchun tovushli sxema, SPDIF va HDML ni qanday qo‘llash haqida
axborotlar keltirilgan. 6.DTS-HD Master Audio DTS-HD
Master
Audio
(ayrim hollarda DTS-HD MA ko‘rinishida qisqartiriladi) faqatgina optic HD-
pleerlari uchun mavjud bo‘lgan ikki siqilmagan tovush formatidan (sifat
yo‘qotilishisiz siqilgan) ikkinchisi hisoblanadi. Dolby TrueHD holatida
o‘lganidek, DTS-HD Master Audio Blu-ray pleerlari uchun opsional kodek
29
hisoblanadi, biroq shuningdek, Dolby TrueHD va DD+ ga o‘xshab, ushbu
format ancha keng tarqalgan va DTS-HD HIGH Resolution ga qaraganda
yaxshiroq qo‘llaniladi. Aslida, Cinema Squid saytida Dolby TrueHD va DTS-
HD Master Audio formatidagi filmlarning taqqoslanishi shuni ko‘rsatdiki,
oxirgilarining soni (648) birinchilarining sonidan (480) 4:3 nisbatda ko‘p. Bunga
sabab, DTS-HD Blu-ray disklarida ikki kanalli stereorejimda diskretizatsiyaning
maksimal 192 kGs chastotasi va 24 bit razryadligacha va diskretizatsiya
chastotasi 96 KGs 24 bitli 8 kanalgacha o‘zgaruvchan oqimni qo‘llashida
bo‘lishi mumkin. DTS-HD tasnifnomasining o‘ziga mos ravishda, ushbu format
kanallarning istalgan soniga ega bo‘lishi mumkin. Garchi agar DTS-HD MA
hozirgi paytda taxminan 700 format kuzatuvidagi Blu-ray disklaridagi
axborotlarga qarasak, unda ko‘pchiligi 6 (5.1) kanalli diskretizatsiya chastotasi
48 kGs va 24 bit razryadli ekanligini ko‘ramiz. Siz shuningdek, ko‘p kanalli
tovush uchun maksimal diskretizatsiya chastotasi 96 kGs ni tashkil etadigan
yetarlicha miqdorda 7.1 kanal yo‘lakchali va bir nechta 6.1(va hattoki 5.0)
kanalli Blu-ray disklarini topasiz. Mavjud bo‘lgan Blu-ray disklari uchun
maksimal oqim 13,5 Mbit/s ni tashkil etadi (masalan, Blu-ray.com,
DVDTown.com va Hi-Def Digest lardan tovush sifati uchun yaxshi ballar olgan
―Men afsonaman/I Am Legend‖ filmi). Blu-ray filmlari uchun DTS-HT Master
Audio yo‘lakchasi xarakteristikasi quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi.
Аудиокодек - DTS-HD Master. Kanallar (tovushli sxema) deyarli har doim 5.1,
kamdan-kam 2.0, 4.0, 5.0 va 6.1, va Dolby TrueHD ga qaraganda (7% atrofida),
7.1 kanallarning ancha yuqori foizi uchraydi. Oqim ma‘nolari mavjud emas ,
lekin odatda olti kanal uchun 48 kGs va 24 bit ni tashkil etadi, bu esaa 6,75
Mbit/s ga mos keladi. 8 kanalli tovushli yo‘laklar uchun ma‘no ikki marta
oshadi – 96 kGs. Maqolaning so‘ngida jadvalda DTS-HD formati uchun
tovushli sxema, SPDIF va HDML ni qanday qo‘llash haqida axborotlar
keltirilgan. Quyida keltirilgan jadval PCM/LPCM, Dolby Digital, DTS, Dolby
Digital Plus, DTS-HD High Resolution, Dolby TrueHD va DTS-HD Master
Audio formatlariga to‘g‘ri keladi. Unda shuningdek SPDIF kabel
30
dekodirovkadan keyin kerak bo‘ladigan oqimni ta‘minlay oladimi yo‘qmi,
shuningdek u yoki bu formatni dekodirovkasiz (bitstream) yuborilishi kerak
bo‘lgan HDMI versiyalari haqidagi axborotlar keltirilgan. Yaxshi xabar shundan
iboratki, agar qandaydir yo‘l bilan quyidagilarni bajara olish darajasida o‘z
personal kompyuteringizni sozlashning uddasidan chiqsangiz, unda siz
o‘zingizning ko‘ngil ochar markazingizda yuqori kenglikka ega ko‘p kanalli
hajmli tovush, garchi sizning kompyuteringiz (va boshqa komponentlar) HDMI
1.3a ni qo‘llay olmasa ham, eshitishingiz mumkin. Kompyuterni ko‘p kanalli
audioni dekodirovka qilishda Dolby yoki DTS formatidan (agar mavjud Blu-ray
disklarida ko‘rgan yo‘lakchalar ro‘yhati haqiqatdan bo‘lsa, Dolby TrueHD yoki
DTS-HD Master Audio bo‘lishi mumkin) LPCM ga sozlash kerak. LPCM
formatidagi ma‘lumotlarni kompyuterdan resiver yoki HDMI orqali
kuchaytirgichga (1.0 va undan yuqori har qanday tip to‘g‘ri keladi) yo‘naltirish.
Buni qilish uchun Blu-ray pleer/decoder va uning chiqarish opsylariga ega dasturiy ta‘minot
bilan ishlash kerak. Bir so‘z bilan aytganda, Dolby TrueHD yoki DTS-HD Master Audio dan
LPCM formatdagi ma‘lumotlar oqimini yaratishingiz va uni resiver yoki kuchaytirgichga
chiqarishingiz bilan, resiverning qodir bo‘lgan, tovush detalizatsiyasi va namoyish etish
aniqligi yo‘qotishlarisiz, maksimal sifatdagi tovushni dekodirovka qilishingiz va eshitishingiz
mumkin. Jadvaldan ko‘rinib uribdiki, bu SPDIF kabel ta‘minlashi mumkin bo‘lgan darajadan
ancha
ko‘p.
| 