|
Ekinlar aylanishi, ularni ahamiyati va tuzish asoslari
|
| bet | 52/186 | | Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 16,04 Mb. | | #250922 |
Bog'liq Himoyalangan yer sabzavotchiligi. 2021-2022 umuka14.2. Ekinlar aylanishi, ularni ahamiyati va tuzish asoslari. Himoyalangan yer sabzavotchiligidan unumli foydalanishda, nafaqat yuqorida ko’rsatilgan tadbirlar, yetishtirishda progressiv texnologiyalar va serhosil navlardan foydalanish, balki ekinlar aylanishini to’g’ri tuzish muhim shartlardan hisoblanadi.
Ekinlarni aylanishi – bu, himoyalangan yer maydonlarda samarali foydalanish, yangi sabzavot va ko’chatlarni ishlab chiqarish bo’yicha belgilangan vazifani bajarilishini ta’minlaydigan bir foydalanish mavsumi uchun tuzilgan ekinlarni navbatlab joylashtirish shakli (sxemasi).
Ekinlarni aylanishida sabzavot mahsulotlari eng foyda keltiradigan muddatlarda, bir me’yorda chiqishi va erta yetishtirish nazarda tutilishi zarur. Ekinlarni aylanishi kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashga, o’g’itlardan maqsadli foydalanishga, mikroiqlim sharoiti, ish kuchidan to’g’ri foydalanishga, aholi talabiga muvofiq mahsulotni konveyer usulida yetkazib berishga va uni tannarxini pasaytirishga yordam qiladi.
Ekinlarni aylanishi faqat bir yoki bir necha ekinlarni yetishtirishni, bir yoki bir necha aylanishni kiritishi mumkin. Ekinlar asosiy va qo’shimcha bo’lishlari mumkin.
Ekinlarni aylanishi har bir ekin o’stiriladigan inshootlar uchun alohida tuziladi. Ammo bu, ekinlarni navbatlab joylashtirish variantlari sonini issiqxonalar soniga to’g’ri kelishi kerak degani emas. Odatda 2-3 variantdan iborat ekinlarni aylanish namunasi yetarli bo’lib, bir guruhli ekin o’stiriladigan inshootlarda ekinlar o’zaro almashtiriladi.
Ekinlarni aylanishida nafaqat xo’jalik jihatidan asoslangan ekinlarni joylashtirish shakli, agrotexnikasi, foydalanish muddati nazarda tutiladi, balki yuza birligidan olinadigan hosil, yalpi hosil va mahsulotni oylar bo’yicha turli xilda (assortimentda) chiqishi hamda issiqxonalarni yangi mavsumga tayyorlash muddatlari ham nazarda tutiladi. Ekinlarni aylanishi, ochiq yerga ko’chat yetishtirish va sabzavot mahsulotini ishlab chiqarish rejasiga binoan loyihalashtiriladi. Ekinlar aylanishi loyihalashtirilayotganda mahsulot ko’p chiqishini ta’minlash uchun maydondan to’liq foydalanish, ekin turlarini va ular almashinishini to’g’ri tanlash, mahsulotni eng ko’p foyda keltiradigan muddatda yetkazib berishga alohida e’tibor berilishi kerak. Ular shunday tuzilishi kerakki, yoz faslining issiq kunlari va binoni ekishga tayyorlash davridan boshqa vaqtda, foydali yer maydonining bir metr kvadrati ham bo’sh turmasligi kerak. O’zbekistonda barcha ta’mirlash va tayyorgarlik ishlari yoz faslining issiq davriga rejalashtiriladi.
O’simliklarni bir aylanishida ularni issiqxonada bo’lish muddatini qisqartiradigan usullardan: saralangan va undirilgan urug’ va ekish ashyolaridan foydalanish, oziqali kubiklarga pikirovka qilingan, yaxshi rivojlangan, ildamlab (zabeg) ketgan ko’chatlarni ekish va tezpishar navlardan foydalanish rejalashtirilishi kerak.
Har bir ekin uchun, uni biologik xususiyatlariga mos keladigan, arzon turdagi inshootlar tanlanadi. Inshoot turlari xususiyati va iqlimiy sharoitlarni hisobga olinib, ekinlarni ekish muddati va joylashtirilishi rejalashtiriladi.
Ekinlar aylanishi tuzilganida, parnik va issiqxonalarda yetishtirishga, mahsulot tannarxi ochiq yerda yetishtirilganlar bilan raqobatlasha olmasligi nazarda tutilishi shart. SHuning uchun, ochiq yerdan va omborxonalardan sabzavotlar mahsulotini olish mumkin bo’lmagan davrda, hosil beradigan ekish muddatlarini belgilash zarur. O’zbekistonda ko’kat sabzavotlarni himoyalangan yerda noyabrdan aprel oyining boshlarigacha, bodring va pomidorlarni esa – noyabr oyi oxiridan iyun oyining o’rtalarigacha yetishtirish rejalashtirilishi kerak. Dekabr – fevral oylarida tabiiy yorug’likning yetishmasligi sababli bodring va pomidorni hosil berishi susayadi, shuning uchun bu davrda boshqa sabzavotlar ko’p hosil berishligi hisobga olinishi zarur.
Ekinlar aylanishini tuzish ko’chatni joylashtirishdan boshlanadi. Buning uchun oldindan ochiq yerga va himoyalangan yer inshoot turlarining har biri uchun alohida ko’chat yetishtirish bo’yicha vazifa ishlab chiqiladi. Ko’chat yetishtirish vazifasida uni doimiy joyiga taxminiy ekish muddati ko’rsatiladi.
Ko’chat joylashtirilib bo’lganidan so’ng, nomavsumiy muddatda sabzavot hosilini yetishtirish uchun asosiy sabzavotlarni tanlashga kirishiladi. O’zbekistonda oynavand va plyonkali isitiladigan issiqxonalar uchun bodring va pomidor shunday ekinlardan hisoblanadi. Boshqa tur inshootlar uchun bargli ko’kat sabzavotlar, tezlashtirib yetishtiriladigan va boshqalar asosiy ekin bo’lishi mumkin.
Asosiy ekinlar joylashtirib bo’linganidan so’ng zichlovchi ekinlarni tanlashga kirishiladi. Qo’shimcha ekinlar odatda tezpishar bo’lib, ularni maydon xali ko’chat va asosiy ekinlar bilan band qilinmagan vaqtda yetishtiriladi. Zichlovchi ekinlar asosiy ekin orasiga ularni boshlang’ich o’suv davrida, ular xali o’ziga ajratilgan oziqlanish maydonini to’liq egallab ulgurmagan davrda joylashtiriladi. Qo’shimcha ekinlar asosiy ekinlar o’suv davrining boshlanishida ular orasiga joylashtiriladi. Tezlashtirib o’stiriladigan petrushka va selderey, ko’k piyoz, rediska, ismaloq, romensalati qo’shimcha ekin bo’lishi mumkin, zichlovchilarga o’suv davri qisqa, kichik oziq maydoni talab etadigan – rediska, ukrop, barg salati, ko’k piyoz va boshqalar kiradi. Ekinlarni navbatlab joylashtirish tartibi tuzilganidan so’ng, mahsulot chiqishi boshlanishi va tugash muddati aniqlanadi. Har bir ekin bo’yicha hosildorlik, mahsulotni chiqish muddatlari, yetkazib beriladigan ko’chatlar miqdorlari rejalashtiriladi. Aylanishlar soni, zichlovchilar, hosildorlik va umumiy chiqadigan mahsulotni aniqlaydilar.
Himoyalangan yer maydoni katta bo’lmagan xo’jaliklarda ekinlarni aylanishini jadval yoki tekst ko’rinishida tuzish qulayroqdir. Yirik xo’jaliklarda, amaldagi ekinlar almashinishini barchasini qamrab olish zarur bo’lganda, grafik (diagramma) tarzida rasmiylashtirishga o’tiladi. Ekinlar aylanishini so’nggi agroiqtisodiy baholash foydalanish mavsumida 1 m2 inventar maydondan chiqadigan o’rtacha yalpi mahsulot, aylanishlar soni yoki aylanish koeffitsenti (bir yilda turli ekinlar bilan band bo’lgan ekin o’stiriladigan inshootlarning maydoni yig’indisini inventar maydonga nisbati), barcha yetakchi ekinlarning nisbiy miqdori (tonna va foizda), dekadalar bo’yicha chiqadigan mahsulot, 1 m2 maydondan olish mo’ljallangan foyda bo’yicha olib boriladi. 1 m2 inventar maydondan chiqadigan yalpi hosil, har bir aylanishdagi ekinlar bo’yicha 1 m2dan chiqadigan hosillarni qo’shish yoki mavsum davomida barcha ekinlardan olingan mahsulotni inshootni inventar maydoniga bo’lish orqali aniqlanadi.
Barcha Himoyalangan yer sabzavotchiligi bo’yicha tuzilgan ekinlarni aylanish loyihasi tuzilganidan so’ng, ular bir yig’ma (svodniy) tizimga keltirilib ularni umumiy tavsifi xo’jalikning yillik rejasidan tegishli ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Taqqoslash ko’chatlarni chiqishi (yalpi va ayrim o’simliklar bo’yicha), sabzavot hosilini chiqishi bo’yicha (yalpi va xillari bo’yicha), hosilni davrlar bo’yicha, 1 m2 inventar maydondan chiqadigan sabzavot ekinlari hosildorligi va ko’chat soni, tannarxi, mehnat va vosita xarajatlari bo’yicha o’tkaziladi. Ko’rsatgichlar bo’yicha sezilarli farq borligi aniqlansa, ekinlar aylanishi loyihasiga tegishli o’zgartirishlar va aniqlik kiritiladi.
|
| |
