|
Ekinlar aylanishining taxminiy shakli (sxemasi)
|
| bet | 53/186 | | Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 16,04 Mb. | | #250922 |
Bog'liq Himoyalangan yer sabzavotchiligi. 2021-2022 umuka14.3. Ekinlar aylanishining taxminiy shakli (sxemasi).
Ekinlarni aylanish xillari (namunasi) va u yoki bu ekinlarni yetishtirish muddatlari tabiiy yorug’likka bog’liqdir. Janubiy tumanlarda qish davrida kunning davomiyligi, shimoldagilarga nisbatan uzundir. O’zbekistonda qish davrida quyosh radiatsiyasining kuchliligi tufayli barcha ekinlarni xoxlagan yetishtirish mumkin.
Qishki issiqxonalar. O’zbekistonda qishki issiqxonalardan juda unumli va yuqori samarada foydalanish uchun ekinlarni uch aylanishda: kuzgi-qishki, o’tuvchan va qishki-bahorgi aylanishlarda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Issiqxonalarda ko’rsatilgan aylanishlar foiz hisobida quyidagicha bo’lishi kerak: kuzgi-qishki – 60, o’tuvchan – 40 va qishki-bahorgi (kuzgi-qishki yig’ishtirilganidan so’ng) – 60.
Kuzgi-qishki aylanishni farqlovchi xususiyati shundaki, bu davrda yorug’lik, harorat pasayadi va yorug’ kunning davomiyligi qisqaradi, bu esa o’z navbatida o’simliklarning o’sishi va rivojlanish sharoitlarini yomonlashtiradi. SHuning uchun sentyabr-oktyabrdagi yuqori quyosh radiatsiyasidan foydalanib yuqori hosil to’planishini ta’minlash maqsadlarida ekish va o’tkazish ishlarini ertaroq muddatlarda amalga oshirish zarur. SHu bilan birga bodring va pomidorning hosilga kirishi kechroq, ochiq yerdan yalpi mahsulot chiqmaydigan boshlanishi muhimdir. Pomidor ko’chatlarini o’tkazish va bodring urug’ini ekishning eng yaxshi muddatlari: Qoraqalpog’istonda – iyul oxiri – avgust boshlari, Qashqadaryo viloyatida – avgust oxiri, Toshkent va Samar-qand viloyatlarida – 10-15 avgust, Farg’ona vodiysida 15-20 avgustdir.
Qishki-bahorgi aylanishning farqlovchi xususiyati harorat va yorug’likning ortib borishdadir. O’simliklarni mahsuldorligi kuzgi-qishki aylanishga nisbatan salkam ikki martaga ko’payadi.
O’zbekiston sabzavot-poliz ekinlari va Himoyalangan yer sabzavotchiligi ITI qishki oynavand issiqxonalar uchun ekinlar aylanishining quyidagi shaklini (sxemasini) taklif etadi (2-jadval).
2-jadval. O’zbekistonning markaziy mintaqasi sharoitidagi qishki oynavand issiqxonalar uchun ekinlarni almashinishi
Ekinlarni aylanish raqami
|
Ekin
|
Sepish
|
O’tkazish
|
Ekinning tugashi
|
Hosil, kg/m2
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
1.
|
Bodring (o’tuvchan ekin)
|
20-25 avgust
|
urug’i bilan yerga
|
iyun
|
22,6
|
2.
|
Bodring (kuzgi-qishki)
|
10-15 avgust
|
urug’i bilan yerga
|
yanvar oxiri
|
13,0
|
Bodring (qishki-bahorgi)
|
1 yanvar
|
5 fevral tuvak-chada qo’shimcha yoritish bilan
|
iyun
|
15,4
|
3.
|
Pomidor (o’tuvchan ekin)
|
15-20 avgust
|
28-30 sentyabr tuvakchada
|
iyun
|
15,6
|
4.
|
Pomidor (kuzgi-qishki)
|
10 iyul
|
10 avgust tuvakchada
|
1-5 yanvar
|
7,6
|
Bodring (qishki-bahorgi)
|
5-10 dekabr
|
10 yanvar tuvak-chada qo’shimcha yoritish bilan
|
iyun
|
19,2
|
5.
|
Pomidor (kuzgi-qishki)
|
15 iyul
|
10 avgust tuvakchada
|
fevral
|
8,5
|
Bodring (qishki-bahorgi)
|
1-5 yanvar
|
5 fevralda tuvakchada qo’shimcha yoritish bilan
|
iyun
|
17,5
|
6.
|
Bodring (kuzgi-qishki)
|
5-10 avgustda
|
1 sentyabr tuvakchada
|
1 dekabr
|
7,7
|
Pomidor (qishki-bahorgi)
|
15-20 oktyabr
|
5-10 dekabrda tuvakchada qo’shimcha yoritish bilan
|
iyun
|
10,7
|
7.
|
Pomidor (kuzgi-qishki)
|
10-15 iyul
|
10 avgust tuvakchada
|
fevral
|
7,8
|
Bodring (qishki-bahorgi)
|
1 yanvar
|
1 fevralda tuvakchada qo’shimcha yoritish bilan
|
iyun
|
16,3
|
Ayrim xo’jaliklar pomidorni 40-50 kunlik ko’chatini qishki oynavand issiqxonalarga o’tuvchan aylanish davrida oktyabr oxirida ekib iyunning so’nggi kunigacha yetishtiradilar. O’zbekistonda bodringni o’tuvchan mavsumda yetishtirish kam qo’llaniladi.
O’zbekistonda isitiladigan plyonkali issiqxonalar oynavandlar kabi uch aylanishda foydalaniladi. Bundan tashqari, ular ertagi karam va pomidor ko’chatini yetishtirishda foydalanadilar.
Bahorgi plyonkali issiqxonalar va vaqtinchali plyonkali qurilmalar. Bu inshootlarga ekish va o’tkazish muddatlari ular ichida haroratni yuzaga kelishi va o’simliklarni issiqlikka bo’lgan talabiga ko’ra aniqlanadi. Plyonkali qoplamalar minimal haroratni ochiq maydondagiga nisbatan biroz ko’payishini (1-2°S ga) ta’minlaydi. SHuning uchun ularda issiqsevarlarni bahorda, qattiq sovuqlar o’tib bo’lganidan so’ng, sovuqbardoshlarni esa – issiq talablardan bir oy oldin o’stirishni boshlash mumkin.
Inshootlardan unumli foydalanish ulardan ikki va ayrim hollarda ekinlarni uch aylanishda ekib unumdorligi ta’minlanadi. SHunday qilib bahorda avval sovuqbardosh ekinlar, so’ng ko’chat yetishtirishda foydalaniladi, undan keyin issiq talab ekinlar o’stiriladi. Yopqichlar turg’un issiq ob-havo boshlanishi bilan yig’ishtiriladi, issiqtalab ekinlar o’sishini davom ettiradi.
Kuzgi-qishki mavsumda isitilmaydigan plyonkali issiqxonalardan va vaqtinchali plyonkali tonnellardan ham foydalanish mumkin. Issiqtalab ekinlar takroriy o’simlik sifatida yetishtirilayotganda sentyabr oxiri oktyabr boshlarida kuzgi sovuqlar tushish davri boshlanishi oldidan plyonkalar yopilib ularni o’sish davrini uzaytirish uchun foydalaniladi. Plyonkali qoplamalar sovuqbardosh ekinlar ustiga birmuncha kechroq – oktyabrning ikkinchi yarmida o’rnatiladi, ayrim hollarda ungacha maydonchada sovuqqa chidamli ekinni tezpishar navlarini usti yopilmasdan yetishtirib olinadi.
Bahorgi va kuzgi muddatlarda isitilmaydigan plyonkali issiqxonalar va plyonka bilan vaqtincha himoyalangan yerlarda ekinlar aylanishining quyidagi shaklini qo’llash mumkin (3-jadval).
|
| |
