86
Xabar berishning lokal tizimlari. Halokatli
suv toshqin ehtimoli mavjud
hududlarda, atom energetikasi obyektlari va kimyoviy xavfli obyektlar turgan joylarda
aholiga tezroq xabar berish uchun (ayniqsa Chernobil voqeasidan keyin) lokal
tizimlari yaratish masalasiga alohida e‘tibor beriladigan bo‗ldi. Bunday tizimlar
yordamida avariya sodir bo‗lgan obyektdagi ishchi va xizmatchilargagina emas, balki
zaharlanish, vayron bo‗lish yoki halokatli suv toshqin ehtimoli bor hududga tushib
qoladigan aholiga ham vaqtida xabar berish mumkin.
Tezkorlik - lokal tizimlarning asosiy afzalligi bo‗lib, tezlik bilan bildirishdan
iborat. Masalan: dispecher eng tang vaziyatlarda bir qarorga kelib signal berishi
mumkin. Lokal tizimlar odatda, signal beruvchi qurilmalar (datchiklar)dan
boshlanadi. Ular kimyo inshootlariga yoki
to‗g‗onlar korpusiga o‗rnatib qo‗yiladi.
Signal datchiklari dispecherga tushadi, u inshootda ro‗y bergan FV haqida P-
164 boshqarish pulti elektron uskunalar, inshootdagi stirkulyar chaqirish qurilmalari
va P-164 uzatgich (peredatchik) orqali telefonlar va radiokarnaylar orqali e‘lon
qiladi. P-164 uzatgich zararlanish (suv toshqin) ehtimoli bor hududda yashab
turgan aholiga xabar berishning lokal tizimi P-160
apparatini ulab,
radiotranslyatsiya kanallari, elektr sirenalari va ko‗chadagi radiokarnaylarni ishga
tushiradi.
Respublika, viloyatlar shahar va shahardan tashqari hududlardagi
boshqaruv punktlaridagi aloqa FVDT boshqarmalar, bo‗limlar va xizmatlar
hamda hamkorlik qiluvchi boshqarmalar (qo‗shnilar), harbiy gornizon va harbiy
komissarliklar, hamda razvedka guruhlari, ko‗chma va yordamchi boshqaruv
punktlari, vazirliklar, idoralar, birlashmalar, uyushmalar
boshqaruv punktlari bilan
birgalikda tashkil etiladi. Shahar (qishloq) tumanlari boshqaruv punkglari aloqanining
barcha mavjud kuch va vositalarini qo‗llab, FVlar boshqarma (bo‗lim)lari,
evakuatsiya organlari, transport tashkilotlari, inshootlar boshqaruv punktlari,
shahardan tashqari hududlar, o‗zaro hamkorlik qiluvchi (qo‗shni) tumanlar,
mahalliy tuzilmalar, FM vazifalarini hal etish uchun ajratilgan harbiy qism va
bo‗linmalar bilan aloqani tashkil etadi.
Aloqa va bildirishning markazlashtirilgan va lokal tizimlarini tuzish va doimiy
shay holda saqlab turish aholiga FVlar xavfi yoki yuzaga kelishi haqidagi
axborotlarni o‗z vaqtida yetkazish imkonini beradi.
Xabar berish aholiga
tushunarli, avvaldan belgilangan shartli signallardan
boshlanadi. Maqsad
aholining e‘tiborini insonlarning salomatligiga tahdid soluvchi xavfli vaziyat
sodir bo‗lishi mumkinligiga qaratish va bunday vaziyatdatn harakat tartibini
tushuntirishdan iborat.
Aloqa vositalari va xabar berish usullari avvaldan rejalashtirilgan va tashkil
qilingan bo‗lishi kerak. FM tadbirlarini o‗gkazishning barcha rejimlarida aloqa va xabar
berish vositalari asosiy o‗rinni egallaydi.
Har qanday xavf-xatar holatida elektr sirenalari ishga tushiriladi. Ularning
hayqirig‗iga korxonalarning uzuq-uzuq gudoklari jo‗r bo‗ladi. FMning ―Diqqat
barchaga!‖ degan ovozi eshitilgan zahoti televizor, radiopriemnik, radiokarnaylarni
ishlatib qo‗yib, mahalliy hokimiyat organlarining
yoki FVlar boshqarma,
bo‗limlarining xabarlarini tinglash kerak.
Bu tabiiy ofat yoki avariya oqibatlarini tugatguncha davom etishi lozim. Aholi
87
punktlari va iqtisodiyot obyektlarining radiotranslyatsiya tarmokdari kechayu kunduz
ishlashga o‗tkazilishi kerak.
Radioeshittirish va televidenie (jo‗r ovoz bo‗ladigan radiouzatgichlarni ham
qo‗shib) respublika aholisiga xabar berish va axborotni etkazishning asosiy
vositalari hisoblanadi. Xabar berish signallari va tegishli axborot butun hududga
ham, shuningdek, hududlarni tanlab olib (viloyat tumani) ham berilishi mumkin.
Ovozli xabarlarni Aloqa vazirligining yoki Davlat teleradiosining eshittirish
studiyalaridagi suhandonlar (diktorlar) yoki viloyat, shahar, qishloq tumanlari
ma‘muriy markazlardagi studiyalar va iqtisodiyot inshootlari dispecherlik
punktlarining suhandonlari eshittiradilar.
Qoraqalpog‗iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahar FVlar
boshqarmalari asoslangan ovozli xabarlar matnini davlat va rus tillarida aytib
chiqishlari, ularni magnit tasmasiga (videokassetaga) yozib qo‗yishlari kerak.
Kechiktirib bo‗lmaydigan Favqulodda hollarda ovozli qisqa xabarlarni FVlar
boshqarmasi tezkor navbatchisining bevosita ish o‗rnidan turib magnit tasmasidan
yoki to‗g‗ridan-to‗g‗ri eshittirish tarzida (magnit tasmasiga oldin yozib olgan tarzda)
eshittirishga
tegishli
FM
boshliqlarining
ijozati
bilangina
yo‗l
qo‗yiladi.
Radiotranslyastiya tarmog‗ini tanlab olish uchun P-164 apparatidan foydalaniladi.
Bildirish signallari televidenieda ham, efirga ham bevosita uzatib yoki videomagnit
tasmaga yozib olib yetkaziladi. Bu maqsadda respublika eshittirish dasturlari ishga
solinadi. Viloyatlarda respublika dasturiga istalgan vaqtda kirib, viloyat
teleradio markazlaridan axborot berib xabardor qilish imkoniyati bor.
FVlar sodir etilganda aholiga bildirish tartibi quyidagicha bo‗lishi mumkin.
Kimyoviy xavfli obyektda avariya bo‗lganda bunday axborot beriladi: ―Diqqat barchaga!
Shahar FVlar bo‗limidan gapiramiz... Fuqarolar! Kimyo kombinatida kuchli ta‘sir
etuvchi zaharli modda - xlor chiqib ketib, avariya sodir bo‗ldi. Zaharlangan havo buluti ...
yo‗nalishida tarqala bormoqda. Quyidagi shahar, tumanlar va viloyat aholi punktlari
kimyoviy zaharlanish hududida qoladilar... Zaharlanish hududiga tushib qolgan kishilar
uylaridan, muassasa, korxona, o‗quv
yurtlaridan darhol chiqsinlar, shamol
yo‗nalishiga perpendikulyar, eng qisqa yo‗l bilan xavfsiz joylarga o‗tsinlar.
Tashqariga oldin ho‗llangan yoki 2%
li ichimlik sodasi eritmasi, paxtali doka bog‗ich
taqib olinglar. Zaharlangan havo buluti yetib kelguncha xonadondan chiqishga
ulgirmasangiz, xonangizni eshik va derazalarini zichlab yopib,
tashqaridan havo
kirmaydigan qilib oling. Yerto‗lalar va uylarning pastki qavatlariga xlor havodan og‗ir
bo‗lgani uchun, pastqam joylarga, yertulalarga oqib kiradi. Keyin esa Favqulodda
bo‗limining ko‗rsatmasiga binoan yo‗l tuting. Hozir FVni talafotlarini bartaraf etish
borasida ishlar olib borilyapdi. Axborotlarni kuzatib boring‖.
Mana shu tartibdagi axborot bir necha marotaba beriladi.
FV xavfi tug„ilganda va sodir bo„lganida xavf darajasini ko„rsatuvchi ikkita
bildirish belgilangan:
1. Yuqori tayyorgarlik tartibi.
2. Favqulodda tartibi.
Ikkala tartibida ham FM tomonidan quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi kerak:
FVlarni bartaraf etish uchun shahar obyektlari va sanoat zonalari joylashishini
hisobga olgan holda oqilona reja tuzish; ikkilamchi shikast o‗choqlari paydo bo‗lishi
88
xavfini kamaytirishni ta‘minlovchi texnologik jarayon, konstruksiyalar joriy etish,
nodir
uskunalarni qidirish; oson yonuvchan, portlash xavfi bor va kuchli zaharli
moddalar hajmini iloji boricha kamaytirish, suyuqlik idishlarini muhofaza qilish,
ulardan suyuqlik oqishini yo‗q qiladigan yoki cheklaydigan choralarni ko‗rish;
FM signali berilganda va elektr energiyasi to‗satdan o‗chib qolganda ishlab
chiqarishni avariyasiz to‗xtatish choralarini ko‗rish; FV sharoitida tashish ishlariga
transportni tayyorlash; mavjud xo‗jalik aloqalari buzilgan taqdirda foydalanish uchun
moddiy-texnika ta‘minoti rezervi va dublyaj qiluvchi bazalarini tayyorlash;
tarmoq taraqqiyoti mobaynida obyektlarni, bo‗lib-bo‗lib tarqatib yuborish;
ishlab chiqarishni yoki muhimroq mahsulotni har xil obyektlarda dublyaj qilib
chiqarish;
inshootlarni chuqurlashtirish, pastroq inshootlar qurish, vertikal
konstruksiyalarni gorizontallariga almashtirish; inshootlardagi alohida elementlar
orasida qo‗shimcha bog‗lanishlar o‗rnatish hisobiga konstruksiyalar pishiqligini
oshirish; uskunalarni yonmaydigan yengilgina to‗siq konstruksiyalari bor imoratlarga
o‗rnatish;
eneriya ta‘minot tizimlari ishining barqarorligini ta‘minlash avtonom manbalar,
dizel elektr stansiyalar-artezian quduqlar hisobiga; obyekt ta‘mirlanayotganda jo‗n va
oson alanga oladigan konstruksiyalarni barqarorlik shartlariga javob beradigan
konstruksiyalarga almashtirish.
