Yer osti qurilmalaridan boshpana sifatida foydalanish.FVlar sodir bo‗lganda
panajoy sifatida metropolitenlardan foydalanish mumkin. Bu alohida uchastkalarda
joylashgan chuqurlashtirilgan temir-beton germetik qurilmalardir. Metropoliten ham
yer osti muhofaza inshootlariga kirishi mumkin. Bulardan tashqari yer to‗lalar,
alohida turdagi chuqurliklar, binolarning pastki ratlari, qishloq xo‗jaligi
mahsulotlarini saqlash uchun mo‗ljallangan omborlar va boshqa qurilmalarni yer osti
muhofaza qurilmalari sifatida ishlatish mumkin.
Oddiy turdagi boshpana yoki pana joylarga yerto‗lalar, alohida turdagi
chuqurliklar, binolarning pastki ratlari, qishloq xo‗jalik mahsulotlarini saqlash uchun
qurilgan
omborlar
va
boshqa
qurilmalar
moslashtiriladi.
Ular
qurilish
konstruksiyasiga ko‗ra, oddiy himoya inshootlariga kiradi. Chunki, uni qurish uchun
qisqa vaqt sarf etiladi.
Oddiy pana joylar ochiq va yopiq ko‗rinishda bo‗ladi. Tirqishlar (teshiklar)ni
aholi qo‗lda bor vositalar bilan mahalliy materiallardan tayyorlaydi. Ochiq tirqish
to‗lqin zarbasini 1,5-2 marotaba, yorug‗lik nurlari va oqib kiruvchi radiatsiyani 1,5-2
marta, radioaktiv zaharlanish hududida nurlanish darajasini 2-3 marta kamaytiradi.
Yopiq tirqish yorug‗lik nurlaridan to‗la, to‗lqin zarbasidan 2,5-3 marta, oqib
kiruvchi radiatsiya va radioaktiv nurlanishdan 200-300 marta muhofazalaydi. U teri
va kiyimga radioaktiv, zaharlovchi modda va bakteriyali vositalar tushishidan
saqlaydi. U ochiq joyda ustiga hech narsa qulamaydigan, yomg‗ir suvi, suv
bosmaydigan joyga quriladi. Oldin ochiq holda tayyorlanadi. U ilon izi kabi to‗g‗ri
chiziqli 15 metrdan ortiq bo‗lmagan bir nechta qismlardan (bo‗lak) iborat.
Chuquirligi 1,8-2 metr, yuqori qismining kengligi 1,1-1,2 metr, tubi 0,8 metr. Tirqish
uzunligi har bir odamga 0,5-0,6 metr hisobida aniqlanadi.
Tirqishlarining sig‗im miqdori 10-15 odamdan ko‗pi bilan 50 odamgacha.
Tirqishlar ochiq yer to‗laday qaziladi, taxta, yog‗och bilan mahkamlanadi, ostidan
uzunasiga kichik ariqcha qaziladi. O‗tirishga so‗ri tayyorlanadi. Ustini yog‗och
bo‗laklari, taxta yoki boshqa materiallar bilan yopib, qalinligi 20 sm. Qilib suvab,
ustidan yana chetlarining qalinligi 20 sm., o‗rtasi 40 sm. qilib tuproq tortib
mahkamlanadi. Chetlariga ikki tarafdan ariqchalar qaziladi. Yomg‗ir suvi oqib ketishi
uchun tomining umumiy qalinligi 50-60 sm. bo‗ladi.
Kichik-kichik eshiklar zich yopilgan dahlizdan ichkariga kiriladigan eshikka
qalin matodan parda yopiladi.
Panajoy tarkibiga kiruvchi joylarni germetizatsiya, ya‘ni havo o‗tmaydigai
qilish uchun sinchkovlik bilan hamma teshiklarini, tirqishlar, yoriqlar, tepadagi ochiq
oynalarni, deraza teshiklarini, isitadigan va suv o‗tkazadigan quvurlarda hosil bo‗lgan
teshik joylar yopib chiqiladi. Eshiklarni ruberoid, linoleum va boshqa qalin
materiallar bilan, ularning chetlarini esa rezina bilan o‗rab yopishtirib chiqiladi.
Maxsus joylarning himoya xususiyatini oshirish uchun devorlar, eshiklarning
qalinligini oshirish, panajoylarning himoya qilish xususiyatini oshirish uchun
yog‗och yoki temir tirgaklar, balonlar o‗rnatishni kuchaytirish kerak. Yerning ustki
qatlamidan yuqorida joylashgan devorlarning tashqi tomonidan chiqish uchun deraza
va qo‗shimcha eshiklar quriladi. Zaruriyatga qarab, uni pana qilish kuchaytiriladi,
so‗ngra uning ustiga 60-70 sm qalinlikda tuproq sepiladi, havo tortib oluvchi
106
moslama qo‗yiladi, eshikdan gamma nurlarining kirishidan himoyalanish uchun
kirish qarshisida 1,5 metr masofada 40-50 sm qalinlikda g‗ishtdan devor quriladi.
Panajoy ostidagi binolarning birinchi qavatlarini maxsuslashtirishda himoya
xususiyatini oshirish, hamma joylarni berkitish ishlari olib boriladi, ochiq joylarni
g‗isht, qum solingan, qop bilan berkitib chegaralanadi va h.k.
Sabzavot saqlanadigan ichki kurilmalarning devorlaridagi barcha teshik va
yoriq joylar sinchkovlik bilan berkitilib chiqilishi kerak. Panajoyning tuproq katlami
60-70 sm gacha oshirib boriladi va devorni yer ustidan baland qilish uchun tuproq
sepiladi. Sabzavot saqlanadigan panajoy ichiga faqat bitta kiradigan eshik qoldiriladi,
qolganlari esa ko‗rinmaydiga qilib tuproq bilan yopib tashlanadi.
Tog‗kon sanoati va ko‗mir sanoati bor rayonlardagi aholi panajoy sifatida
shaxtalardan ham foydalanishlari mumkin, qora va rangli metallurgiya zavodi
ishchilari, qurilish materiallari ishlab chiqaradigan zavoddagilar va boshqalar yer osti
yullaridai foydalanishi mumkin. Kirish joylarning qurilishi va avariya holatlarida
chiqib ketish joylari, avariya holatlarda odamlarni tepaga ko‗tarilishi uchun vertikal
zinapoyalar tayyor holatda turishi, panajoylarni toza havo bilan ta‘minlash, ichimlik
suvi yetkazib beradigan quvurlar tayyor holda turishi va boshqalar kiradi.
Jihozlanishning asosiy shartlari:
-kimyoviy va germetik to‗siqlarni o‗rnatish;
-kirish yo‗llarini odamlarni tez o‗tkazish uchun ta‘minlash;
-odam ko‗tarish uchun mexanizmlarni tayyorgarlik holatiga keltirish;.
-yashirinuvchilarni hayot faoliyati uchun kerakli hamma narsalar bilan
ta‘minlash;
-yashirinuvchilarning
shaxta
suvlaridan
foydalangan
holda
suv
manbalarini tashkil qilish;
-boshqaruv va sanitar punktlarini, oziq-ovqat omborlarini, aloqa uzatishni va
qabul qilishni ta‘minlash;
-iloji boricha ikki qavatli so‗rilar va o‗rindiqlarni o‗rnatish;
-yong‗inga qarshi vositalar bilan kerakli miqdorda ta‘minllash kerak.
Yer osti qurilmalarida havo oqib keladigan kanalning ichiga changni ushlab
qoladigan ramka ko‗rinishidagi filtr, ustiga doka tortilgan teshikli material o‗rnatiladi.
Turli xil rastiastiya va boshqa shu kabi ofatlardan aholini himoya qilish uchun
yer osti qurilmalariga quyidagi talablar qo‗yiladi:
-uch sutkadan kam bo‗lmagan muddatda saqlash;
-suv bosmaydigan joylarga qurish;
-oqar suvlardan, kanalizatsiya kommunikatsiyalardan hamda qurilish
kommunikatsiyalardan uzoqroq joylarda qurish;
-chiqish va kirish eshiklari bo‗lishi.
Yer osti qurilmalari asosiy va yordamchi binolardan iborat bo‗ladi. Asosiy
binoda yashirinuvchilarni joylashtirish joyi ikki yoki uch qavatli so‗ri mavjud bo‗lishi
mumkin. Ikkinchi yordamchi binoda sanitariya tarmog‗i, havoni tozalab almashtirib
beruvchi kamyera va sig‗imi katta inshootlarda tibbiyot xonasi, oziq-ovqat
saqlanadigan ombor, artezan quduq va dizelli elektorotsansiya uchun joy mavjud
bo‗ladi. Saqlanish joyida qoidaga muvofiq kamida ikkita kirib-chiqish eshiklari
bo‗ladi.
|
