Iqtisodiy qismi
Loyihaning iqtisodiy qismi yakunlovchi hisoblanib, loyihalashtirilgan ishlab chiqarishning samaradorligini belgilovchi asosiy texnik-iqtisodiy kursatkichlar hisobidan iboratdir: 1.Ishlab chiqarish dasturi – loyiha bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulotning yillik hajmi (natural ifodada va qiymati bo‘yicha, 1-jadval).
2.Mahsulot ishlab chiqarish tannarxidagi to‘g‘ri moddiy sarflarni ochishxom ashe va asosiy materiallar,quvvatlar va yoqilg‘ilar sarflari (qayta ishlanadigan chiqindi ayrilgan holda). Bu sarflar texnalogik reglament bo‘yicha korxona malumotlariga asoslangandir (2-jadval).
3.Mahsulot tannarxining kalkulyatsiyasi -1 o‘lcham va yillik maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi, foyda, rentabellik ko‘rsatkichlari, mahsulotning ulgurji (QQS-siz) va erkin sotish (kelishilgan bahosi).
4. Ishlab chiqarish asosiy texnik-iqtisodiy kursatkichlari-mahsulotning yillik hajmi (natural ifodada va qiymat bo‘yicha), 1o‘lcham va yillik mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, foyda, rentabellik ko‘rsatkichlari, oyligi, moddiy sarflarning tannarxidagi ulushi.
1. Qoramol go’shtining jahon bozoridagi sharoiti
Parranda va cho’chqa go’shtidan keyin qoramol go’shti dunyodagi uchinchi eng mashhur go’sht turidir. Barcha turdagi go’shtning jahon ishlab chiqarishida qoramol go’shtining ulushi taxminan 22 % ni tashkil qiladi(1-jadval).
2017-2021 yillar uchun. Dunyoda qoramol go’shti yetishtirish 2,7 million tonnaga (4 foizga) oshib 70 million tonnaga yetdi.
Jadval 1. Asosiy turdagi go’shtning jahon ishlab chiqarish, million tonna
|
2017
|
2018
|
2019
|
2020
|
2021
|
|
Mln.t
|
%
|
Mln.t
|
%
|
Mln.t
|
%
|
Mln.t
|
%
|
Mln.t
|
%
|
Barcha go’sht mahsulotlari
|
304,9
|
100
|
309,9
|
100
|
313,9
|
100
|
316,9
|
100
|
320,7
|
100
|
Go’sht KPC
|
67,2
|
22,0
|
68,0
|
21,9
|
67,8
|
21,6
|
69,1
|
21,8
|
69,9
|
21,8
|
Cho’chqa
|
115
|
37,7
|
117,1
|
37,8
|
117,2
|
37,3
|
116,4
|
36,7
|
118,0
|
36,8
|
Parranda go’shti
|
108,2
|
35,5
|
110,4
|
35,6
|
114,3
|
36,4
|
116,8
|
36,9
|
118,1
|
36,8
|
Qoy va eshki go’shti
|
13,9
|
4,6
|
14,0
|
4,5
|
14,4
|
4,6
|
14,5
|
4,6
|
14,7
|
4,6
|
Dunyoda qoramollar soni 2021 yil boshida 995,4 million boshni tashkil etdi yoki 2017 yil boshiga nisbatan 9,9 million boshga (1 foizga) kam. Aholining 60 % dan ortig’i uchta davlat:Hindiston, Braziliya, Xitoy hissasiga tog’ri keladi (2-jadval).
2- jadval.
N*o
|
Mamlakatlar
|
01.01.2017 ho’latiga ko’ra
|
01.01.2021 holatiga ko’ra
|
Mln.boshlar
|
Ulushi, %
|
Mln.bosh
|
Ulushi, %
|
|
Barcha mamlakatlar
|
1005,3
|
100,0
|
995,4
|
100,0
|
1.
|
Hindiston
|
299,6
|
29,8
|
303,6
|
30,5
|
2.
|
Braziliya
|
203,3
|
20,2
|
226,0
|
22,7
|
3.
|
Xitoy
|
103,4
|
10,3
|
99,2
|
10,0
|
4.
|
AQSH
|
90,1
|
9,0
|
93,7
|
9,4
|
5.
|
EC
|
87,1
|
8,7
|
89,2
|
9,0
|
6.
|
Argentina
|
51,1
|
5,1
|
53,5
|
5,4
|
7.
|
Avstraliya
|
28,4
|
2,8
|
25,0
|
2,5
|
8.
|
Rossiya
|
19,7
|
2,0
|
18,35
|
1,8
|
9.
|
Meksika
|
18,5
|
1,8
|
16,5
|
1,8
|
10.
|
Turkiya
|
14,0
|
1,4
|
14,2
|
1,4
|
11.
|
Kanada
|
11,6
|
1,2
|
11,5
|
1,2
|
Dunyoda go'shtli qoramollar chorva mollarining 40% ni tashkil qiladi.mos ravishda, 60% sutli qoramollardir. Goʻshtli chorvachilik
jahon qoramol go‘shti yetishtirishning qariyb 55 foizini ta’minlaydi. AQShda go'sht
Chorvachilik qoramollar sonining 78 foizini, Kanadada 85 foizini,
Avstraliyada - 92%.
AQShda bir bosh qoramolning o'rtacha so'yish vazni 316 kg,
Kanadada - 308 kg, chorva boshiga go'sht mahsuldorligi -
mos ravishda 115 va 117 kg. Go‘shtli chorvachilik jadal rivojlanmoqda
Yevropa mamlakatlarida esa: Fransiyada goʻshtli qoramollar
umumiy aholi sonida 46%, Italiyada - 24%, Buyuk Britaniyada -
39%, Daniyada - 14%. Bir qator mamlakatlar o'zlarining qabilalarini yaratdilar
Go'shtli qoramollar uchun reproduktivlar.
Chorvachilik go'shti bozoridagi asosiy kontragentlar AQSh,
Dunyoning 40% dan ortig'ini ta'minlaydigan Braziliya, Xitoy
ishlab chiqarish (Rossiyaning jahon ishlab chiqarishidagi ulushi
2% dan bir oz ko'proq (3-jadval).
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra
(OECD) 2020 yilda qoramol go'shtining global ishlab chiqarish darajasiga ko'tariladi
2017 yil 2,7% ga 71,7 mln. tonna, shu jumladan AQShda - 6% ga 12,2 mln.
tonnaga, Braziliyada 4 foizga 9,9 million tonnaga va Xitoyda 3 foizga 7,5 million tonnaga yetdi.Mamlakatlar bo‘yicha jahon qoramol go‘shti ishlab chiqarish tarkibi, %
Mamlakat
|
2017
|
2018
|
2019
|
2020
|
2021
|
|
Ming.t
|
%
|
Ming.t
|
%
|
Ming.t
|
%
|
Ming.t
|
%
|
Ming.t
|
%
|
|
Dunyo miqyosida
|
67,241
|
100
|
67984
|
100
|
67800
|
100
|
69115
|
100
|
69846
|
100
|
|
AQSH
|
11211
|
16,7
|
10,565
|
15,5
|
10342
|
15,3
|
11214
|
16,2
|
11489
|
16,4
|
|
Braziliya
|
8992
|
13,4
|
9794
|
14,4
|
9206
|
13,6
|
9525
|
13,8
|
9500
|
13,6
|
|
Xitoy
|
6511
|
9,7
|
6837
|
10,1
|
6989
|
10,3
|
7170
|
10,4
|
7260
|
10,4
|
|
Argentina
|
2659
|
4,0
|
2684
|
3,9
|
2720
|
4,0
|
2640
|
3,8
|
2800
|
4,0
|
|
Avstraliya
|
2513
|
3,7
|
2884
|
4,2
|
2727
|
4,0
|
2637
|
3,8
|
2551
|
3,7
|
|
Hindiston
|
2897
|
4,3
|
2998
|
4,4
|
2674
|
3,9
|
2636
|
3,8
|
2674
|
3,8
|
|
|
Meksika
|
1704
|
2,5
|
1813
|
2,7
|
1841
|
2,7
|
1866
|
2,7
|
1908
|
2,7
|
|
Pokiston
|
1504
|
2,2
|
1680
|
2,5
|
1741
|
2,6
|
1781
|
2,6
|
1795
|
2,6
|
|
Rossiya
|
1633
|
2,4
|
1654
|
2,4
|
1649
|
2,4
|
1633
|
2,4
|
1630
|
2,3
|
|
Kanada
|
1344
|
2,0
|
1328
|
2,0
|
1354
|
2,0
|
1315
|
1,9
|
1414
|
2,0
|
Atrof-muhit muhofazasi
Inson xayoti tashki muxit bilan chambarchas boglik. U tashki muxitning barcha omillari, tabiat va jamiyatning xar tomonlama uzaro kompleks ta’siri ostida yashaydi. Inson dunyoga kelibdiki,kuz ochib tabiatni kuradi, uning sulim bagrida xayot kechiradi.Shuning uchun xam tabiat insonning onasidir, deymiz. Birok bugungi kunlarga olib kelmokda.Shu tufayli xam ekologik xavf yadro kuroli xavfi bilan tenglashib koldi. Aloxida kayd kilish lozimki, bizning jumxuriyatimizda tabiatni muxofaza kilish va ekologik muvozanatni saklash soxasida, yer va suv resurslaridan foydalanishda jiddiy nuksonlar mavjud.Misol uchun,Orol dengizini olaylik, bu katta muammo xozir davlat axamiyatiga molik masala bulib turibdi. Shuni ta’kidlash zarurki, keyingi yillarda kuplab kolxoz va sovxozlar, korxona, muassasa xamda tashkilotlar uzlariga birkitilgan yerlardan okilona foydalanmay, minglab gektar yerning shurlanishiga va uning eroziyaga uchrashiga sababchi buldilar.Xozir xam kupgina xujaliklarda agrotexnika koidalariga yetarli rioya kilinmasligi,erdan tor xujalik manfaatidangina kelib chikib foydalanish okibatida ogir ekologik xolatlar ruy bermokda. Xozirgi davrda ekologik masalalarni xukukiy xal kilish,er va boshka resurslardan unumli foydalanish ularni xukukiy muxofaza kilish masalalari,Respublikaning mulkchilik tugrisida,ijara tugrisida va yer tugrisidagi konunlarida uz aksini topdi. Komil ishonch bilan ta’kidlash mumkinki,tabiat-biosferani saklab kolish va uni uzgartirish kup jixatdan inson faoliyati bilan chambarchas boglik bulib koldi.Jumxuriyatimizda ekologik vaziyatni tubdan yaxshilash eng muxim ijtimoiy- iktisodiy muammolardan biri bulib turibdi.Bu soxadagi axvol juda tashvishli. Uzbekistonning asosiy suv manbalari,kupgina shaxarlarining xavosi zaxarli ximikatlar,ishlab chikarish chikitlari bilan yul kuyib bulmaydigan darajada bulgatilgan. Katta maydonlar pestitsidlar bilan zaxarlangan yoki shurlangan. Kayta kurish bizga keng imkoniyatlar yaratib bermokda.Ayniksa,tabiatni kompleks muxofaza kilish borasida jiddiy ishlar olib borish talab etiladi. Anik ma’lumotlarga karaganda,xozir xar bir kishi uzining xayot faoliyati bir yil mobaynida 1m 3 axlat koldiradi.Shuncha mikdordagi chikindi shaxar,respublika yoki xamdustlik davlatlari mikiyosida kuriladigan bulsa,unda atrof-muxitimiz kanchalik ifloslanib ketishini tasavvur kilish mumkin buladi. Masalan,birgina Fargona shaxrida 150 ming tonna axlat chikarib tashlanadi.Chunonchi,xar bir tonna xujalik chikindilaridan urtacha 250 kg makulatura,30 kg kora metall, 3,5 kg rangli metall ajratib olish mumkin.Vaxolanki,bunday tadbirkorlikka bizda yetarlicha e’tibor berilmaydi.Chikindi moddalar ma’lum xarajatlar evaziga chikarib tashlanadi yoki yukotib yuboriladi. Manbalarda kayd etilishicha, xujalik axlatlari tadbirkorlik bilan maxsus usulda yokiladigan bulsa,ulardan ma’lum darajada foyda kurish mumkin. Birgina Maskov axlat yokish zavodi yiliga 100 tonna kaynok bug xosil kilib,u uy-joy va xujaliklarni xarorat bilan ta’minlash tizimiga sarflanadi. Insoniyatga, kolaversa barcha joivorlarga xayot baxsh etadigan atmosfera xavosini xozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va nison faoliyatining maxsuli-antropogen manbalar ifloslantiradi. Antropogen ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari avtomobil, xavo,temir yul,suvtransportlari chikindi va ajratmalari,shuningdek turli xil yokilgilar ishlatilishi natijasida paydo buladigan zararli moddalarning xavo xavzasiga tushishi okibatida sodir buladi. Xozir fan-texnika rivojlangan bir davrda atmosfera xavosining ifloslanishi tobora kuchayib bormokda.Atmosfera xavosining doimiy (statsionar) ravishda ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari,kommunal va kuvvat ishlab chikaruvchi ob’ektlar kirsa,xarakatdagi ifloslantiruvchilarga avtomobil,temir yul va xavo transport vositalari kiradi.Ma’danlarni maydalash,saralash,kuydirish va boshka tur ishlov berishlarda 1 m 3 xavoga 500— mg atrofida chang chikadi. Kimyo sanoati rang-barang kimyoviy moddalarni- kislotalar,ishkorlar,tuzlar va boshka anorganik moddalarni,mineral ugitlar ,zaxarli ximikatlar, polimerlar,sintetik tolalar, erituvchilar, smolalar, buyoklar, loklar, jixozlar, asbob-uskunalar xujalik buyumlari,shuningdek sanoatimiz uchun askotadigan kupdan-kup vositalarni ishlab chikaradi.Kimyo sanoatining eng yirik tarmoklaridan biri azotli mineral ugitlar ishlab chikaruvchi korxonalardir.Bu korxonalar ammiak, zot kislotasi,azotli mineral ugitlar,fosforli ugitlar,fosforli tuzlar,sulfatkislotasi ishlab chikaradi.Bu tarmok korxonalarida foydalaniladigan xom ashyolardan kaliyli ugitlar, oxak, fosforidlar olinadi.Kimyo sanoati tarmoklariga kiradigan korxonalardan sintetik kauchuk,xlor,xlorli oxak toshlar,kislotalar,xlorli birikmalar,plastmassava sun’iy smolalar,lok buyoklar,zaxarli kimyoviy moddalar,neft kimyosi maxsulotlari va yana boshka kimyoviy maxsulotlar ishlab chikaruvchi korxonalarni kursatish mumkin. Ammiak ishlab chikarish jarayoni asosini vodorod va azotni sintez kilish reaktsiyasi tashkil etadi. Mazkur reaktsiya yukori bosimda xamda yukori darajali xaroratda kechadi.Bunda xom ashyo sifatida tabiiy koks gazidan foydalaniladi. Sanoat mikyosida ammiak olish jarayonida atmosfera xavosi korxonalardan chikadigan is gazi,ammiak va metan kabi tajovuzkor omillar bilan ifloslanadi. 1 tonna ammiak ishlab chikarishda xosil buladigan chikindilar ammiak-100 kg, metan-45 kg, is gazi-100 kg, bulishi kayd kilingan. Shuningdek, boshka regeneratsiya tsexlarida ammiak-105 kg,metan-45 kg mikdorida ajralib chikish, atmosfera xavosini bulgaydi. 50— % li azot kislotasi ishlab chikarishda ammiak katalizatorlar vositasida azot oksidiga aylantiriladi va suv bilan absorbtsiya kilinadi.Mazkur jarayon 3.7, 7.3 va 9 atmosfera bosimida kechadi.Azot kislotasi ishlab chikarishda xavoga azot kislotasining bugi uchib chikadi.Xisoblarga karaganda,ishlab chikarilgan 1 tonna maxsulotga 25—,5 kg chikindi tugri keladi. Fosforli (superfosfat, fosfat ammoniy) va murakkab ugitlarni(ammofoska, nitrofoska) ishlab chikarish jarayonida superfosfat,ftorli birikmalar changi paydo buladi, shuningdek ammiak,oltingugurt,azot oksidi,is gazi va fosforli birikmalarning changi atmosfera xavosiga ajralib chikadi, ular kupincha ruxsat etiladigan mikdordan kup buladi.Chikindilarning xavoga tarkalish radiusi 5 km va undan xam ziyod bulishi mumkin.Odatda chikindi,tajovuzkor omillar bilan ifloslanishning eng upi 2— km li masofa atrofida buladi.
Kimyo, oziq - ovqat va boshqa sanoatlarda muzlatilgan go‘shtni kesishda lentali arra jarayonidan keng ko‘lamda foydalaniladi. Muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun lentali arra: xususiyatlari
Lentali arra nafaqat yangi go‘shtni kesish uchun, balki muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun ham ishlatilishi mumkin bo‘lgan universal vositadir.
Muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun lenta arrasining birinchi va, ehtimol, eng muhim xususiyati uning muzlatilgan materialning qattiqligi va mo‘rtligini engish qobiliyatidir. Arra pichog‘i tishlari qattiq va muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash uchun maxsus ishlab chiqilgan bo‘lib, ishonchli va xavfsiz ajratishni ta'minlaydi.
Hayot faoliyati xavfsizligi Favqulodda vaziyatlarning keyingi vaqtlargacha qabul qilingan huquqiy – me’yoriy hujjatlarida o‘z o‘rnini topgan ayrim asosiy tushunchalari umumlashtirilgan holda yagona tizimga keltirildi. Bu tizim O‘zbekiston standartlashtirish, metereologiya va sertifikatlashtirish davlat markazining maxsus qaroriga muvofiq tasdiqlandi va amal qilish uchun joriy etildi. (O’zDat 981:2000) Bundan kutilgan asosiy maqsad, favqulodda vaziyatlarning asosiy tushunchalari, atamalari va ularning ta’riflarini turli hujjatlarda, ilmiy va ommabop hamda o‘quv adabiyotlarida bir xilda qo‘llanilishi va tushunilishini ta’minlashdan iboratdir. Mazkur yagona tizim uch qismdan iborat bo‘lib, favqulodda vaziyatlarni oldini olish, favqulodda vaziyatlar oqibatlarini tugatish hamda favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tashkiliy strukturasini atamalari va ta’riflarini mujassamlashtirilgan. Favqulodda vaziyat (FV) – odamlar qurbon bo‘lishiga, ularning sog‘lig‘i yoki atrof – tabiiy muhit zarar ko‘rishiga, anchagina moddiy talofotga va insonlarning hayot faoliyati izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan avariya, xalokat, xavfli tabiat hodisasi, tabiiy va boshqa ofat oqibatida muayyan xududda yuzaga kelgan sharoit, albatta bunday sharoitni yuzaga kelishida tabiiy, texnogen, ekologik, xarbiy va ijtimoiy sabablar alohida o‘rin egallaydi. Shu bilan birga favqulodda vaziyat qamrab olgan xududning ko‘lami, yetkazilgan moddiy zararning miqdori ham turli xil bo‘ladi. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish - oldindan o‘tkaziladigan va favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish xavfini iloji boricha maksimal darajada kamaytirishga, shuningdek bunday vaziyatlar yuzaga kelgan taqdirda odamlar sog‘lig‘ini saqlab qolishga, atrof tabiiy muhitga yetadigan zarar va moddiy talofat miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar kompleksidir. Bunday tadbirlar favqulodda vaziyatning turlariga muvofiq turli ilmiy va ishlab chiqarish tashkilotlari tomonidan amalga oshirib kelinmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda ko‘pgina davlatlarda favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bashoratlash tadbirlariga katta –katta mablag‘lar sarf qilinmoqda. Bu esa yuz berishi mumkin bo‘lgan xavfni oldini olishga, eng muhimi insonlar salomatligini saqlashga, atrof muhitga jiddiy zarar yetishini oldi olinishiga olib keladi. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini tugatish – favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda o‘tkaziladigan hamda odamlar xayoti va sog‘lig‘ini saqlab qolishga, atrof tabiiy muxitga yetadigan zarar va moddiy talofat miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyat zonalarini cheklash va xavfli omillar ta’sirini to‘xtatishga qaratilgan avariya – qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlar kompleksidir. Insonning xayoti turli ofatufalokatlardan to‘liq kafolatlanmaganligi hammaga ayondir. Shunday ekan, u yoki bu xususiyatga mansub bo‘lgan favqulodda vaziyat sodir bo‘lganda, uning oqibatida yuzaga kelgan talofatlarni albatta bartaraf etish lozim. Respublikamizda bunday vazifalarni ado etuvchi maxsus bo‘linmalar mavjud. Bu bo‘linmalar favqulodda vaziyatning turiga qarab doimiy shay xolatdadir. Sodir bo‘lgan favqulodda vaziyat o‘chog‘iga birinchi bo‘lib aynan shu bo‘linma mutaxassislari yetib kelishadi (bu haqida 4-chi mavzuda ma’lumot beriladi). Favqulodda vaziyatlarni oldindan prognoz qilish. Favqulodda vaziyat yuzaga kelishining ehtimol bo‘lgan sabablarini, uning ilgarigi va hozirgi manbaini tahlil qilish asosi favqulodda vaziyat yuzaga kelishi ehtimolini va rivojlanib borishini oldinroq aks ettirishdir. Bu tadbir murakkab jarayon bo‘lib, prognozlash bo‘yicha katta ma’suliyatni talab qiladi.Favqulodda vaziyatlarni oldindan prognozlash uzoq muddatli, qisqa muddatli hamda tezkor prognozlash turlariga bo‘linib, u favqulodda vaziyatning xususiyatiga va sodir bo‘lish vaqtiga bog‘liqdir.Tabiiy xususiyatga ega bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni prognozlash aksariyat hollarda uzoq muddatli bo‘lib, xarita ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday ilmiy yo‘nalishda olib borilayotgan izlanishlar alohida o‘rin egallaydi. Texnogen xususiyatdagi favqulodda vaziyatlarni prognozlash esa xalq xo‘jaligi ob’ektining joylashgan o‘rni, faoliyat ko‘rsatish va ishlab chiqarishdagi mahsulotining miqdoriga qarab aniq hisob-kitoblar asosida olib boriladi. Favqulodda vaziyatlardan ogoh bo‘lish - Atrofdagi tabiiy muhit va potentsial xavfli ob’ektlarning, favqulodda vaziyat manbalari paydo bo‘lishini oldindan prognoz qilish va profilaktika qilishning ahvolini kuzatish va nazorat qilishni tashkil etilishiga, shuningdek favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik ko‘rishga qaratilgan huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy, muxandislik-texnikaviy, ekologiya-muhofaza, sanitariya-gigiena, sanitariya-epidemiologik va maxsus tadbirlar kompleksidir.Har bir sohada hushyorlik, ogoh bo‘lishlik orqali shaxsiy va jamoat xavfsizligi ta’minlanadi. Bunga erishish uchun mavjud ma’lumotlarning hammasidan foydalanish lozim. Ayniqsa, joyning tabiiy tuzilishi, tabiiy manbalar (suv, havo, tuproq, relef va x.k.) ning xolati, o‘zgarishi, o‘zaro bog‘liqligini, ishlab chiqarish ob’ektlari xususiyati orqali esa inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan noxush vaziyatlarning negizidan xabardor bo‘linadi. Asosiy e’tibor tez o‘zgaruvchan sanitariya – gigiena, sanitariya – epidemiologik ma’lumotlarga qaratilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik ko‘rish – muayyan xudud yoki potentsial xavfli ob’ektda aholini va moddiy boyliklarini favqulodda vaziyat manbalarining shikastlovchi omillari va ta’siridan muhofaza qilish uchun, shuningdek favqulodda vaziyatlarni tugatishda boshqaruv organlari, kuch va vositalarning samarali faoliyatini ta’minlash uchun sharoit yaratuvchi oldindan o‘tkaziladigan tadbirlar kompleksidir.Mazkur tadbirlar majmuasi favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri xarakat qilish qoidalarini bilish kerak va ularni uyushqoqlik bilan o‘tkazishda muxim axamiyat kasb etadi. Bu to‘g‘rida xukumatimiz tomonidan ko‘pgina qarorlar qabul qilingan bo‘lib, ularni ijrosini ta’minlash har bir tashkilot rahbarlariga katta mas’uliyat yuklaydi. Favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik ko‘rish, avvalo oilada, umumta’lim maktablarida, oliy va o‘rta o‘quv maskanlarida, ishlab chiqarish tarmoqlari va mahallalarda olib boriladi. Tayyorgarlik jarayoni maxsus dasturlar asosida olib borilib, har qanday qo‘shimcha murakkabliklardan xoli bo‘lishi zarur. Tayyorgarlikni yuksak darajada bo‘lishi uchun teleradio va ommaviy axborot vositalaridan keng foydalanish, muntazam suhbatlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Xususan, aholi xavfsizligini ta’minlash, insonlar salomatligini yuksak darajaga ko‘tarish masalalari bo‘yicha ham bir qancha qonuniy hujjatlar qabul qilinadi jumladan, “Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida” gi qonunningasosiy maqsadi – aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamda favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi va rivojlanishining oldini olish, favqulodda vaziyatlar keltiradigan talafotlarni kamaytirish va favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishdan iboratdir. “Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to‘g‘risida” gi qonuni gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, ularni rekonstruktsiya qilish, tiklash, kontservatsiyalash va tugatish xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha faoliyatni amalga oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir. “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risda” gi qonuni – fuqaro muhofazasi sohasidagi asosiy vazifalarni, ularni amalga oshirishning huquqiy asoslarini, davlat organlarining, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning vakolatlarini, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining huquqlari va majburiyatlarini, shuningdek fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalarini belgilashdan iboratdir. “Radiatsiaviy xavfsizlik to‘g‘risida” gi qonun – radiatsiyaviy xavfsizlik, fuqarolar hayoti, sog‘lig‘i va molmulki, shuningdek atrof-muhitni ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofaza qilishni ta’minlash bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Bu qonunlar tom ma’noda hozirgi zamonda aholi va hududlarni turli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning yagona huquqiy asosini belgilaydi. Ularning amaldagi xarakati maxsus qo‘llanmalar va davlat standartlari asosida olib boriladi. Bu borada, Fuqaro muhofazasi institutining xodimlari maxsus izlanish olib borib, 2000 yilda yuqorida qayd qilingan Davlat standartlarini tasdiqladilar. Navbatdagi asosiy vazifa har bir tashkilot, idora, ilmiy va adabiy yozishmalarda mazkur standartlarga to‘la rioya qilishni ta’minlashdan iboratdir. Favqulodda vaziyatlar to‘g‘risida fikr bildirar ekanmiz, ularning ma’naviy va ma’rifiy asoslari negiziga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Chunki, Vatanimiz hududlarida o‘tmishda ham turli tabiiy ofatlar sodir bo‘lgan va hozirda ham davom etayapti. Farqi shundan iborat-ki, inson tomonidan tabiiy manbalarni o‘zlashtirish oqibatida “tabiat va insoniyat” tizimida, muvozanati buzilib, noxush vaziyatlar yildan - yilga keng ko‘lamda, ko‘p tarmoqli va murakkab xususiyatni namoyon qilmoqda.Tarixdan ma’lumki, ota-bobolarimiz ham tabiiyjarayonlarni kuzatishlar, yillararo taqqoslash, davriyligini aniqlash orqali xavfsizlikni ta’minlash uchun ma’lum chora tadbirlarni qo‘llashgan.Bizning davrimizgacha yetib kelgan ma’naviy durdonalar, xalq maqollari xanuzgacha hayot xavfsizligi tadbirlarini amalga oshirishda dasturiamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Jumladan, “Hushyor bo‘lsang ofat ko‘rmaysan”, “Falokat oyoq ostidadir”, “Saqlansang – sog‘ qolasan”, “Saqlanganni saqlayman”, “Sinch uyim-tinch uyim” va shu kabi hayotiy tajribadan o‘tgan iboralar borki, yillar o‘tgan sari ularning qadr - qiymati ortib borsa boradiki, aslo tushmaydi.Hozirgi vaqtda milliy ma’naviyat to‘g‘risida turli xil fikrlar bildirilar ekan, ma’naviy kamolatga yetaklovchi axloqiy madaniyat, axloqiy tarbiyada bebaho mulk xisoblanmish, ota-bobolarimiz hayot tajribasi va qomusiy allomalarimizning nodir asarlarida bitilgan tarixiy merosni o‘z o‘rnida va har tomonlama hayotga tadbiq etishimiz zarur. Zero, buyukligimizning asosi ham boy tarixiy merosimizdadir. Muqaddas kitoblarda bitilgan sog‘lom va tinch – osuda turmush kechirish tamoyillarini hozirgi kun talabida izohlab , har bir ishga tadbiq etilsa, birinchidan, bizgacha bo‘lgan tarixga e’tibor, undan unumli foydalanish, ota-bobolarning buyuk merosiga hurmatni yuzaga keltirsa, ikkinchidan, hozirgi vaqtda murakkab jarayonlar zaminida kechayotgan hayotimizda uchrab turadigan noxush holatlarni aql – idrok bilan yengib o‘tishga mukammal tayyorgarlik ko‘rish hamda yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan barkamol shaxsni tarbiyalashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Moddiy – texnik ta’minoti guruxi – joylarda moddiy texnik ta’minoti bo‘limlari miqyosida tashkil etiladi. Ularning vazifasi: moddiy – texnik ta’minot rejasini ishlab chiqish, barcha zarur jihoz turlari bilan o‘z vaqtida ta’minlash, barcha buyum va texnikalarni ta’mirlash, ularni ish joylariga tashish, saqlash va xisobi, ishchi – xizmatchilarni joylarda va ko‘chirish o‘rinlarida oziq – ovqat va birinchi zarur buyumlar bilan ta’minlashdan iboratdir. Elektr ta’minoti va yorug‘likni to‘sish guruxlari – asosiy energetik bo‘limlari miqyosida tuziladi. Gurux boshlig‘i bosh energetik xisoblanadi. Kuchli bosimli gaz bilan, joylarda yoqilgi va elektr bilan ta’minlaydi. Elektr tarmoqlari turli tizimlari va ximoya vositalari, kechiktirilmaydigan avariya – tiklash ishlari, yorug‘likni to‘sish va birinchi navbatdagi tiklash ishlari tadbirlarini rejalashtiriladi.O‘zbekistonda fuqaro muhofazasini tuzishni tashkillash, vazifasi va roli; favqulodda vaziyatlar bo‘yicha vazirlik – tabiiy ofat, falokat, halokat oqibatlarini tugatish va ogoxlantirish bo‘yicha fuqoro muhofazasini boshqarishga rahbarlik qiluvchi davlat organidir.Fuqoro muhofazasi qishloq xo‘jaligi joylarda (o‘quv muassasalarida) tashkiliy tizimi. Fuqaro muhofazasi harbiylashmagan, ularning tayinlanishi va jihozlanishi. O‘zbekiston Respublikasi “Fuqoro muhofazasi to‘g‘risidagi” qonuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlis qarori bilan 2000 yil 26 mayda 5-asosiy bobdan va 23 ta moddadan iborat ishlab chiqilgan. Umumiy qoidalar. I.Fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, davlat organlari va tashkilotlarning fuqaro muhofazasi sohasidagi vakolatlari. II.Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi xuquq va majburiyatlari. III.Fuqaro muhofazasi xizmatlari va kuchlari. IV.Fuqaro muhofazasini moliyaviy ta’minlash V.Fuqaro muhofazasi ob’ektlari va mol-mulki. 1 – modda: Asosiy tushunchalar; 2 – modda: Fuqaro muhofazasi vazifalari; 3 – modda: Fuqaro muhofazasi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari; 4 – modda: Fuqaro muhofazasi sohasidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik; 5 – modda: Fuqarolar muhofazasi sohasidagi xalqaro hamkorlik; 6 – modda: Fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish; 7 – modda: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Fuqaro muhofazasi sohasidagi vakolatlari; 8 – modda: Fuqaro muhofazasi sohasidagi maxsus vakolatlari davlat boshqaruv organi; 9–modda: Vazirliklar va idoralarning fuqaro muhofazasi sohasidagi vakolatlari; 10 – modda: Mahalliy davlat hokimiyati organlarining (tegishli) fuqaro muhofazasi sohasidagi vakolatlari; 11– modda: Tashkilotlarning fuqaro muhofazasi sohasidagi vakolatlari; 12–modda:Fuqaro o‘zini – o‘zi boshqarish organlarining fuqaro muhofazasi sohasidagi ishtiroki; 13 – modda: Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi xuquqlari; 14–modda:Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi majburiyatlari; 15–modda:Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning fuqaro muhofazasi sohasidagi xuquq va majburiyatlari; 16–modda:Aholi va mutaxassislarni fuqaro muhofazasi sohasida tayyorlash; 17 – modda: Fuqaro muhofazasi xizmatlari; 18 – modda: Fuqaro muhofazasi kuchlarining tarkibi; 19 – modda: Fuqaro muhofazasi qo‘shinlari; 20 – modda: Fuqaro muhofazasi tuzilmalari; 21 – modda: Fuqaro muhofazasini moliyalash; 22 – modda: Fuqaro muhofazasi qo‘shinlarining asosiy fondlari; 23 – modda: Fuqaro muhofazasi ob’ektlari va mol-mulki; Korxonada mavjud bo‘lgan zaxarli moddalar uining miqdori, saqlash xolati, sanitar zonaning o‘lchami Davlat standarti buyicha sanoat korxona chikindilari zaxarliligi va tashki muxitga xavfliligi bilan turt guruxga bulinadi; 1) favkulodda xavfli; 2) juda xavfli; 3) urtacha xavfli; 4) kam xavfli; Masalan, chikindilar tarkibida simob,margimush,xrom kurgoshinli azot, tuz va boshkalar uzining xavfliligi bilan 2 guruxga tugri keladi. Korxonada chikindi axlatlarida mis sulfati, misning shavel kislotasi tuzlari,nikelning xlorli tuzi,kurgoshin oksidi va boshkalar uzining kishi sogligiga zarari buyicha 3-guruxga tugri keladi. Chikindilarda fosfatlarni,marganets,ruxning sulfat tuzlari va boshkalar xam xavfli zararli moddalarga,ya’ni 4-guruxga tegishlidir. Korxona chikindilari ugit,kurilish materiallari va ba’zi bir maxsulotlarni tayyorlashda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Sanoat chikindi suvlarini ma’lum normada kishlok xujaligi ekinlarini sugorish uchun ishlatsa xam buladi. Xulosa kilib aytganda, sanoat korxonalaridan chikadigan chikindilarni xalk xujaligining turli tarmoklarida ishlatish mumkin, bu gigienik va iktisodiy jixatdan katta axamiyatga egadir. Poligonga olib kelinadigan xar bir chikindining pasporti,texnik xarakteristikasi,mikdori,tarkibi va ular bilan ishlash texnika xavfsizligini bajarish yuriklari kursatilishi kerak.Poligonlarni loyixalash davrida uning pasporti tuziladi, unda tuprokning kimyoviy tarkibi, yer osti suvlari, atmosfera xavosi va chikindilarning tarkibiy kismi,mikdori aks ettiriladi. Poligon ishga tushgach vakti-vaktida 3000 metr masofa radiusida uning atmosfera xavosiga,er osti suvlari,usimliklar tarkibi,poligon yakinidagi tuprok tarkibi tekshirib turiladi. Uta zaxarli chikindilar - tarkibida simob,margimush,sinil kislotasi,sarik fosfor va boshkalar betonli yoki metall konteynerlarda chukur uralarda kumiladi,bunda 2—,5 metrli kalinlikda loy tuldiriladi,keyin usimlik ustirish uchun tortiladi. Favqulodda vaziyatlar vaqtida qutqaruv ishlari Evakuatsiya tadbirlarni o‘tkazish xususiyatlari quyidagilarga qarab belgilanadi. -favqulodda vaziyat manbaining tavsifi (tusi). -favqulodda vaziyat manbaining ta’sir ko‘rsatish doirasi, vaqti (tavsiflari). -Tarnsportda va piyoda olib chiqiladigan aholining soni va qamrab olishi; -Tarnsport vositalarining mavjudligi va ularning imkoniyatlari. -Evakuatsiya (aholini ko‘chirish) tadbirlarining o‘tkazish vaqti va shoshilinchligi. Evakuatsiya tadbirlarni o‘tkazish vaqti va muddatiga qarab evakuatsiyaning 2 turga ajratsa bo‘ladi. 1- Oldindan o‘tkaziladigan evakuatsiyalar. 2- Shoshilinch evakuatsiyalar. Favqulodda vaziyat rivojlana borishi va harbiy xarakatlarning tavsifiga qarab, favqulodda vaziyat yuzaga kelgan xududdan olib chiqiladigan, aholi soniga qarab, evakuatsiya 3 xilda bo‘ladi: 1-Cheklangan evakuatsiyalar. 2-Maxalliy evakuatsiyalar. 3-Mintaqaviy evakuatsiyalar. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan favqulotda vaziyatlar xaqida Yong‘in xavfi tug‘ilganda va sodir bo‘lganda oqilona va o‘ylab tez harakat qilishlari; -o‘t o‘chirish xizmatiga xabar berishlari; -mavjud vositalar yordamida yong‘inni o‘chirishga harakat qilish; -odamlarni qutqarishga xarakat qilishlari; -yonayotgan odamga alangani ustiga qalin mato tashlab o‘chirishlari; -tutunli xonada yerga egilib xarakat qilishlari; -yong‘in kuchayib ketmasligi uchun eshik va derazalarni ochmasliklari; -yonayotgan binodan tezlikda chiqib, ustiga namlangan choyshab tashlab olishlari; -elektr asbsoblaridan chiqqan yong‘inni o‘chirishda, avval uni tok manbaidan uzib quyishlari lozim: Shaxsiy himoya vositalari. Shaxsiy himoya vositalari filtrlovchi va ajratuvchi protivagazlar (gazniqoblar), respiratorlar va terini himoyalovchi vositalar (himoyalovchi kompleks kiyimlar, kostyumlar, kombinzonlar va boshqalar) ga bo‘linadi. Bularning barchasi nafas a’zolarini, ko‘z va teri qavatlarini radiaktiv, zaharlovchi moddalar va baktarialogik vositalar ta’siridan saqlaydi. Ularning hammasi o‘zining himoyalash xususiyatiga ko‘ra filtrlovchi va ajratuvchilarga bo‘linadi. Filtrlovchi vositalarning ximoyalash xususiyati havoni ximoyalovchi materiallar orqali o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, unda havo radiaktiv zaharlovchi moddalar va bakterialogik vositalardan tozalanadi. Ajratuvchi vositalarning ximoyalash xususiyati odam organizmini tashqi muxitdan to‘liq ajratishga qaratilgan bo‘ladi. Nafas olish uchun kerak bo‘lgan havo pnevmategon yoki pnevmatafor usulda ishlaydigan kislorod apparatlari yordamida olingan bo‘ladi. Umumharbiy ximoya vositalari bilan butun harbiy qismlarning harbiy xizmatchilari ta’minlanadi.
XULOSAKimyo, oziq - ovqat va boshqa sanoatlarda muzlatilgan go‘shtni kesishda lentali arra jarayonidan keng ko‘lamda foydalaniladi.
Muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun lentali arra: xususiyatlari
Lentali arra nafaqat yangi go‘shtni kesish uchun, balki muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun ham ishlatilishi mumkin bo‘lgan universal vositadir.
Muzlatilgan go‘sht va suyaklarni kesish uchun lenta arrasining birinchi va, ehtimol, eng muhim xususiyati uning muzlatilgan materialning qattiqligi va mo‘rtligini engish qobiliyatidir. Arra pichog‘i tishlari qattiq va muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash uchun maxsus ishlab chiqilgan bo‘lib, ishonchli va xavfsiz ajratishni ta'minlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. Пелеев А.И. Технологическое оборудование предприятий мясной промышленности.- М.: Пищепромиздат, 1963.
2. Eshquvvatov B. Texnologik jixozlar va ularni loyixalash asoslari. Toshkent.: 2006y.-375 b.
3. Yusupbekov N.R., Nurmuhamedov X.S., Ismatullayev P.R., Kimyo va oziq- ovqat sanoatlarining jarayon va qurilmalari fanidan hisoblar va misollar.- T.: 1999.-351 b.
4. Choriyev A.J., Dodayev Q.O. Konserva korxonalari jixozlari. Toshkent.: 2010.-196 b.
5. Safarov J.E., Sultanova Sh.A. Asosiy texnologik jarayon va qurilmalar. O‘quv qo‘llanma. T.: «Adabiyot uchqunlari», 2018. – 186 b.
6. Dodayev Q.O. Konservalangan oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi. Toshkent.: 2009y.-380 b.
7. Фалеев Г.А. Оборудование предприятий мясной промышленности.-М.: Пищепромиздат, 1960.
|
