256
huquqbuzar tomonidan o‟zi sodir aytgan harakat
oqibatlariga nisbatan
ruhiy-psixik munosabati sifatida qaraladi. Bunda eng asosiysi huquqbuzar
bunday harakatni sodir etishni atayin xohlagan yoki xohlamaganligi,
shunday oqibatlar kelib chiqishini istagan yoki istamaganligi va bu istak va
xohish uning qilmishini sabablantiruvchi omil bo‟lgan yoki bo‟lmaganligi
(qasddan yoxud o‟z harakati va uning oqibatlariga nisbatan beparvolik va
o‟z-o‟ziga ishonishga, ehtiyotsizlikka yo‟l qo‟yib,
huquqbuzarlik sodir
etganligi) hisoblanadi.
Fuqarolik huquqida ayb masalasidagi umumiy yondashuv shundan
iboratki, qarzdor yoki zarar yetkazuvchi o‟zini aybsizligini isbotlab berishi
lozim. Bunday isbotlashda ruhiy-psixik munosabat emas,
balki
qarzdorning amaliy harakatlari birinchi o‟ringa chiqadi. Masalan FKning
333-moddasiga ko‟ra agarda qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarish
uchun o‟ziga bog‟liq bo‟lgan hamma choralarni ko‟rganligini isbotlasa, u
aybsiz deb topiladi. Lekin ba‟zi holatlarda fuqarolik-huquqiy javobgarlikni
qo‟llashda ayb qarzdorning ruhiy psixik holati sifatida namoyon bo‟lishi
mumkin. Masalan, FKning 889-moddasi 2-qismida
shartnomada nazarda
tutilgan saqlash muddati yoki omonat saqlovchining talabiga ko‟ra ashyoni
qaytarib olishi shart bo‟lgan vaqt tugagach, yuk topshiruvchi
saqlanayotgan
ashyoni qaytarib olmasa, omonat saqlovchi bundan buyon
ashyo yo‟qolganligi, kam chiqqanligi yoki shikastlanganligi uchun
qasddan harakat qilgan yoki qo‟pol ehtiyotsizlik qilgan taqdirdagina javob
berishi belgilangan.
Fuqarolik qonun hujjatlarida qarzdor
yoki zarar yetkazuvchini
aybdor yoki aybdor emasligini belgilash uchun muayyan normalarda
qo‟shimcha
me‟zonlar ham qo‟llaniladi. Masalan, g‟amxo‟rlik,
ehtiyotkorlik, tejamkorlik,
hamkorlik, oqilonalik, insoflilik,
boshqa
subyektlar manfaatlarini hisobga olgan holda harakat qilish (vakillik,
ishonchnoma, yuridik shaxs rahbarining yuridik shaxs nomidan harakat
qilishi, sug‟urta munosabatlarida to‟liq axborot berish masalasi), ayb
darajasini hisobga olish (yetkazilgan ma‟naviy zararni undirishda) va shu
kabilar.
Aybning javobgarlik hajmiga ta‟sir ko‟rsatish
holati FKning
1004-moddasida nazarda tutilgan.
