-MAVZU. FUQAROLIK-HUQUQIY JAVOBGARLIK

251 
Yuqoridagi ikki qoidaga rioya qilmaslikda fuqarolik-huquqiy 
javobgarlikni muqarrar vujudga keltiruvchi holatlarning mohiyati 
namoyon bo‟ladi.
Birinchi holat majburiyat munosabatlari bilan bog‟liq. Aksariyat 
hollarda subyektlar kirishgan o‟zaro fuqarolik-huquqiy munosabatlarning 
mazmuni ularning bir-birlariga nisbatan huquq va majburiyatlarida 
namoyon bo‟ladi. Bu asosan shartnomaviy munosabatlar hisoblanadi.
Shartnomaviy munosabatlar bo‟yicha majburiyatlarni har qanday 
buzilishi muayyan fuqarolik-huquqiy javobgarlik chorasini qo‟llashga 
sabab bo‟ladi.
Ikkinchi holda esa fuqarolik huquqi subyektlari kundalik turmushida 
boshqa biror subyekt huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazmasligi bilan 
bog‟liq. Bunda subyekt o‟zi uchun shunday maqbul xatti-harakat, xulq-
atvor qoidasini belgilashi lozimki, toki bu boshqalarning mol-mulkiga 
zarar keltirmasligi lozim.
Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, fuqarolik-
huquqiy 
javobgarlikka 
sabab 
bo‟ladigan 
xatti-harakat 
fuqarolik 
huquqbuzarlik hisoblanadi. Bunda huquqbuzarlik, nafaqat bevosita 
fuqarolik normalarini buzish, balki taraflar o‟rtasida o‟zaro kelishuv 
asosida belgilangan shartnoma shartlarini buzish ham hisoblanadi.
Binobarin, u nafaqat davlat tomonidan belgilangan ommaviy huquq 
normasi, balki fuqarolar, yuridik shaxslarning o‟zlari tomonidan 
belgilangan xususiy huquq normalari buzilishi tarzida ham namoyon 
bo‟ladi.
Yuqoridagilardan fuqarolik-huquqiy munosabatlar faqat unda 
ishtirok etuvchi shaxslarga talluqli va bu borada vujudga keladigan 
huquqbuzarlik oqibatlari ta‟siri ham cheklangan degan xulosaga kelmaslik 
lozim.
Bozor munosabatlari tizimida muayyan yaxlitlik va uyg‟unlik 
mavjud, 
binobarin, 
qayerdadir 
kimdirning 
o‟z 
majburiyatlarini 
bajarmasligi yoki boshqalarga zarar yetkazishi o‟z navbatida boshqa 
munosabatlar tizimiga ham salbiy ta‟sir qiladi.
Masalan, aholining ba‟zi qatlamlari tomonidan kommunal 
to‟lovlarning o‟z vaqtida to‟lanmasligi energiya yetkazib beruvchi 
tashkilotlarning energetika qurilmalarini ta‟mirlash, soz holatda saqlab 
turish jarayonlariga ta‟sir ko‟rsatadi. Demak, bundan kelib chiqadiki, 
fuqarolik-huquqiy normalarning buzilishi o‟ziga xos zanjir reaksiyasini 
hosil qilishi mumkin.

252 
Ko‟pchilik 
sivilist 
olimlar 
fuqarolik-huquqiy 
javobgarlikni 
majburiyatlarni buzgan yoki boshqalarga zarar yetkazgan subyektlar uchun 
noqulay salbiy oqibatlarni vujudga keltirish va qo‟llash ma‟nosida talqin 
qilishadi. Odatda, huquq nazariyasida javobgarlik sanksiyasini qo‟llash 
jarayoni fuqarolik-huquqiy javobgarlikning yakuni sifatida tavsiflanadi. 
Biroq fuqarolik-huquqiy munosabatlar xarakteridan kelib chiqqan holda 
fuqarolik-huquqiy 
javobgarlik 
konstruksiyasi 
huquq 
nazariyasida 
belgilangan huquqiy javobgarlik konstruksiyasi va repressiv huquq 
sohalarida qat‟iy belgilab qo‟yilgan huquqbuzarlik tarkibiga (masalan, 
jinoyat, ma‟muriy huquq va shu kabilar) aynan mos kelavermasligini 
ta‟kidlash lozim.
Hozirgi davrda qo‟llanilayotgan fuqarolik-huquqiy ta‟sir choralari 
nafaqat moddiy zararni qoplash, balki moddiy zararni to‟laqonli ravishda 
qoplash (boy berilgan foydani hisobga olgan holda) va ayni paytda 
ma‟naviy zararni qoplash ko‟rinishida namoyon bo‟ladi. Ma‟naviy zararni 
qoplash xarakteri moddiy zararni qoplash xarakteri bilan aynan mos 
kelmaydi va ularni bir xil ma‟noda qo‟llash mumkin emas. Jabrlanuvchiga 
yetkazilgan zarar pul ko‟rinishida qoplanganda, jismoniy og‟riq va ruhiy 
iztiroblar oqibatlari to‟liq bartaraf etilmasligi mumkin. Bunda, ma‟naviy 
zararni pul ko‟rinishida qoplash, ushbu oqibatlarni yumshatadi holos, lekin 
to‟liq bartaraf etmaydi. Ma‟naviy zararni qoplash fuqarolik-huquqiy 
munosabatlarda keng qo‟llanayotgan hozirgi sharoitlarda buni hisobga 
olmagan holda fuqarolik javobgarlik mohiyatini to‟liq ochib berish 
mumkin emas.
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik o‟zida mujassam etadigan elementlar: 
-davlat majburlov chorasi ekanligi va ayni paytda ixtiyoriy ravishda 
ijro etishi mumkinligi; 
-qonun hujjatlarida yoki shartnomada nazarda tutilishi; 
-huquqbuzar yoki qonun hujjatlarida javobgarlik zimmasiga 
yuklatilgan subyektlar uchun salbiy oqibatlar yuzaga kelishi; 
-huquqbuzarlik uchun yetkazilgan zararni qoplash, huquqbuzarlik 
oqibatlarini bartaraf etish yoki yumshatishga qaratilgan bo‟lishi; 
-huquqbuzar uchun muayyan subyektiv huquqlardan maxrum bo‟lish 
yoki qo‟shimcha fuqarolik majburiyatlarini yuklash yoki boshqa noqulay 
oqibatlar vujudga kelishida namoyon bo‟lishi bilan bog‟liq ta‟sir 
choralarini qo‟llashda o‟z mujassamini topadi. 

Download 2,02 Mb.