248
FKning 312-moddasi uchinchi qismida ko‟rsatilganidek, shartno-
maning bajarilmasligi uchun javobgar bo‟lgan taraf, agar shartnomada
boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‟lsa,
zakalat summasini hisobga
olgan holda, ikkinchi tarafga zararlarni to‟lashi shart.
Agar zakalat summasi zarar summasidan birmuncha ko‟proq bo‟lsa,
u holda faqat zakalatgina undiriladi. Agar majburiyatni bajarmaslik
natijasida ko‟rilgan zarar zakalat summasidan ortiq bo‟lsa, u holda zakalat
summasi ham, zararlarni qoplash uchun yetishmagan summa ham
undiriladi.
Zakalatning mohiyati shundan iboratki,
agar shartnomaning
bajarilmasligi uchun zakalat puli bergan taraf javobgar bo‟lsa, zakalat
ikkinchi tarafda qoladi va qaytarilmaydi. Lekin shartnomaning
bajarilmasligi uchun zakalat olgan taraf javobgar bo‟lsa, u ikkinchi tarafga
zakalatni ikki baravar qilib qaytarishi shart.
Zakalat haqidagi kelishuv akstessor (qo‟shimcha) tusga ega bo‟lib,
asosiy majburiyat vujudga kelmasa, zakalat haqidagi kelishuv ham mavjud
bo‟lmaydi.
Ta‟minlovchi zakalat funksiyasi asosiy majburiyatni
bajarilishini ta‟minlashga qaratilgan bo‟ladi. Zakalat va avans (bo‟nak)
bir-biridan farq qiladi. Avans qarzdorga kelgusidagi to‟lovlar
hisobidan
beriladi. Avans barcha hollarda to‟lov va dalil funksiyasini bajaradi. Biroq
zakalat kabi majburiyatni bajarilishini ta‟minlash funksiyasini bajara
olmaydi.
To‟langan summa zakalat ekanligi haqida shubha tug‟ilgan taqdirda, bu
summa agar boshqa hol isbotlangan bo‟lmasa, faqat odatda to‟lov vazifasini
bajaradigan bo‟nak (avans) sifatida to‟langan deb hisoblanadi. Masalan, da‟vogar
A. javobgar B. qarshi unga uy-joyni sotib olish uchun berilgan pul summasiga
nisbatan ikki barobar ko‟p miqdorda, ya‟ni 1300 so‟mni undan undirish haqida
sudda da‟vo qo‟zg‟atgan. Lekin sud da‟vogar arizasida zakalatga xos quyidagi
belgilarning mavjud emasligini ko‟rsatib, da‟voni rad etgan: uy-joyning oldi-
sotdisini ta‟minlash uchun zakalat to‟g‟risida shartnoma tuzilmagan. Uy-joyning
oldi-sotdi shartnomasi umuman tuzilmagan va kelajakda tuzilishi faraz qilingan,
to‟lanadigan pul hisobidan da‟vogar javobgarga 6500 so‟m o‟tkazgan, ushbu
summadan 300 so‟mni qarzdor da‟vo qo‟zg‟atgunga qadar da‟vogarga qaytargan.
Javobgar olgan summani sud bo‟nak deb tan olgan.
