243
Ushlab qolishga xos huquqiy belgilar
birinchidan, qonunga muvofiq
ushlab qolish bo‟yicha bir tomonlama bitim munosabatlari vujudga
kelishida;
ikkinchidan, kreditor (retentor)ni haqiqiy egaliligida ashyoning
mavjud bo‟lishida;
uchinchidan, qarzdordagi ashyo qonuniy yo‟l bilan
qo‟lga kiritilgan bo‟lishida;
to‟rtinchidan, talablarning garov haqidagi
qoida
bo‟yicha
ashyoni
qiymatidan
qanoatlantirish
imkoniyati
yaratilishida;
beshinchidan, kreditorga mulk
huquqi asosida tegishli
bo‟lgan (o‟z ashyosini ushlab qolish) ashyoni ushlab qolishga yo‟l
qo‟yilmasligida namoyon bo‟ladi.
“Ushlab qolish huquqi” va “ushlab qolish” bir xil kategoriya emas.
Ushlab qolish huquqi ta‟minlovchi subyektiv fuqarolik huquqi bo‟lsa,
ushlab qolish esa ushlab qolishga haqli bo‟lgan shaxs tomonidan ushlab
qolish huquqini amalga oshirish nazarda tutiladi. Ushlab qolishga xos
majburiyatni ta‟minlovchi funksiya xarakterli bo‟lib, kreditorning mulkiy
manfaatlarini himoya qilishda yaqqol namoyon bo‟ladi. Ushlab qolishni
har qanday holda o‟z ashyosi hisobidan amalga oshirishga yo‟l
qo‟yilmaydi. Ushlab qolish huquqi o‟zga
ashyoga nisbatan vujudga
keladigan huquqdir.
Ashyoni ushlab qolishdan ko‟zlangan asosiy maqsad kreditor o‟zini
qo‟shimcha mulkiy xarajatlardan saqlaydi. O‟z navbatida kreditorga
ashyoni o‟tkazishda qarzdor majburiyatni bajarilishidan ko‟ra ko‟proq
xarajatlarni qilishiga to‟g‟ri keladi. Ushlab qolish huquqi qayd etilgan
ma‟noda nafaqat shartnomaviy balki shartnomasiz majburiyatlarda
qo‟llanilishi mumkin. An‟anaviy jihatdan ushlab qolishga vaqtinchalik
chora sifatida qaraladi. Uning predmeti bo‟yicha
qarzdorning xususiy
alomatlari bilan belgilangan ko‟char ashyolari hisoblanadi. Ushlab qolish
subyektiv muddatli huquq bo‟lib asosiy qarzni bekor bo‟lishi bilan uzviy
bog‟liqdir. Ushlab qolish majburiyat bajarilmaganda kreditorda qarzdorga
nisbatan tezkor ta‟sir qilish huquqi vujudga keladi. Ushlab qolish
huquqining qonun asosida vujudga kelishini inobatga olsak,
bu huquq
kreditorning erkiga bog‟liq bo‟lmasligi ham mumkin.
Ushlab qolish huquqi fakti eng avvalo asosiy majburiyatning yoki
talab qilish huquqining mavjud bo‟lishi bilan izohlanadi. Asosiy
majburiyatning bo‟lmasligi, uning haqiqiy emas deb topilishi yoki
shartnomaning tuzilmasligi kreditorda ushlab qolish huquqini vujudga
keltirmaydi. Shartnomasiz majburiyatda kreditorning
egaligiga qonuniy
olingan va uning tasarrufida bo‟lgan qarzdor mulkini ushlab qolish bilan
majburiyatning ta‟minlanishiga yo‟l qo‟yilmaydi. Sud yoki hakamlik sudi
qarorini ijro qilish maqsadida ushlab qolishdan foydalanish maqsadga
muvofiq emas. Asosiy majburiyat mutlaqo pul xarakterida bo‟lishi talab
etiladi.
244
Ushlab qolish huquqining faqat qonunga asoslanishini nazarda
tutsak, uning majburiyatlarni bajarilishini ta‟minlash
usullari tizimida
o‟ziga xos o‟rin egallashidan dalolat beradi. Boshqa usullar nafaqat qonun,
balki kelishuv va shartnomalarga ko‟ra ham vujudga keladi. Ushlab
qolishning asosi bo‟lib hali to‟lov muddati kelmagan qarz hisoblanadi.
Ushlab qolish huquqi shartnomaga muvofiq vujudga kelganda, u albatta
yozma ravishda tuzilishi kerak. Basharti ushlab qolinadigan mulk
ko‟chmas mulk bo‟lsa davlat ro‟yxatidan o‟tkazilgan bo‟lishi talab etiladi.
