238
Neustoyka
Neustoyka majburiyat huquqiy munosabatlar tizimida ta‟minlovchi
va qoplash funksiyasini bajaradi.
Neustoyka majburiyat bajarilishini ta‟minlash
usuli sifatida toki uni
ijrosi buzilgunga qadar amalda bo‟ladi. Bunday hollarda qonun yoki
shartnoma neustoykani undirish huquqining vujudga kelish vaqtini nazarda
tutadi. Asosiy majburiyat buzilgandan so‟ng neustoyka mulkiy javobgarlik
shakli sifatida namoyon bo‟ladi. Neustoykani ta‟minlovchi va javobgarlik
chorasi o‟rtasidagi nisbat shu bilan izohlanadiki,
birinchidan, ta‟minlovchi
funksiya qarzdorni majburiyatni bajarishga undaydi,
ikkinchidan, agar
tegishli majburiyat bajarilmasa yoki lozim darajada bajarilmasa unga
nisbatan javobgarlik chorasini majburiy qo‟llash taqozo etadi. Boshqacha
aytganda,
qarzdorni
o‟z
majburiyatini
bajarish
uchun
oqilona
harakatlanishini rag‟batlantiradi va agar u o‟z
zimmasiga olgan
majburiyatni bajarmasa javobgarlik xavfi mavjud ekanligi haqida
ogohlantiradi. Neustoyka bir holatda majburiyatni qarzdor tomonidan
buzilmasligini kafolatlasa, ikkinchi holatda esa u javobgarlik chorasi
sifatida namoyon bo‟ladi. Neustoykaning
majburiyat munosabatlarda
bunday ikki xilda namoyon bo‟lishi uning real va oqilona asosda
majburiyatlar bajarilishini ta‟minlash vositasi sifatida xizmat qilishidan
dalolat beradi. Bunday o‟ziga xos xususiyat majburiyatlar bajarilishining
boshqa usullarida mavjud emas desak, mubolag‟a bo‟lmaydi. Neustoykaga
bo‟lgan huquq to asosiy majburiyat bajarilishi bilan bog‟liq bo‟lib
to‟lovdan boshqa shaxs foydasiga voz kechishga yo‟l qo‟yilmaydi.
Neustoyka majburiyatni ta‟minlash usuli sifatida (to huquqiy buzilishi
sodir etilgunga qadar) shartnomaviy majburiyat bajarilmagan taqdirda pul
kompensatsiyasining to‟lash hollarini belgilaydigan va unga bo‟lgan
huquqni vujudga keltiruvchi shartni o‟zida ifoda etadi.
Bunday pul
kompensatsiyasiga bo‟lgan huquq tegishli huquqiy buzilish sodir
etilganidan so‟ng vujudga keladi.
Qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan qarzdor
majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda,
kreditorga to‟lashi shart bo‟lgan pul summasi neustoyka hisoblanadi
(FKning 260-moddasi).
Neustoyka majburiyatning bajarilishini ta‟minlashning
usuli sifatida
zarar yetkazilmagan taqdirda ham, tadbirkorlik sohasida esa, umumiy
qoidaga binoan majburiyatni buzgan shaxsning aybi bo‟lmasa-da,
qo‟llaniladi. Neustoyka majburiyatning lozim darajada bajarilishini
239
ta‟minlash jarayonida operativ vosita hisoblanadi, undan huquqbuzarlikka
yo‟l qo‟yilgan bo‟lishi zahotiyoq va buning natijasida yuz berishi mumkin
bo‟lgan salbiy oqibatlarni kutmasdan turib foydalanish mumkin.
Neustoykani qo‟llash uchun asos bo‟lib
majburiyatning buzilishi
yoki huquqiy hujjatlar talablari yoinki ish muomalasi odatlari hisoblanadi.
Neustoykani qo‟llash asosi sifatida, tadbirkorlik faoliyati bundan
mustasno, qarzdorning aybi bo‟lishi ham hisobga olinadi. Demak,
neustoykani undirish uchun, umumiy qoidaga binoan, majburiyatning
buzilishi (huquqning buzilishi) va qarzdorning aybi asos bo‟lib
hisoblanadi, biroq bunda huquqbuzarlik tarkibining to‟liq bo‟lishi
(huquqqa xilof qilmish, zarar, sababiy bog‟lanish, ayb to‟liq holda mavjud
bo‟lishi) shart emas.
Shubhasiz, neustoykaning qonun va
shartnoma talablari asosida
to‟g‟ri qo‟llanilishi majburiyatlarning bajarilishini ta‟minlashning muhim
yuridik vositasi bo‟lib hisoblanadi.
Garov
Garov - majburiyat bajarilishini ta‟minlashning eng samarali va
ishonchli usullaridan biridir.
O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-moddasida
ko‟rsatilganidek, bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga
bo‟lgan huquqni majburiyatlarni ta‟minlash uchun berishi garov
hisoblanadi.
Majburiyat qarzdor
tomonidan ijro etilmaganida, kreditor o‟zining
talabini garovga qo‟yilgan mulk hisobidan birinchi navbatda qondirish
imkoniyatiga ega bo‟ladi. Qolaversa, majburiyat vujudga kelish bosqichida
kreditorga to‟liq miqdorda talabni qanoatlantirishga baho berish
imkoniyati vujudga keladi; kreditorda garovga qo‟yilgan mol-mulk
hisobidan talabni tezda qanoatlantirish mumkin bo‟ladi;
kreditor garov
predmetini to majburiyat lozim darajada bajarilgunga qadar ushlab
turishga haqli bo‟ladi.
