236
18-MAVZU. MAJBURIYATLARNING BAJARILISHINI
TA‟MINLASH
Majburiyatlarning bajarilishini ta‟minlash tushunchasi. Neustoyka.
Garov. Ushlab qolish. Kafillik. Kafolat. Zakalat.
Majburiyatlarning bajarilishini ta‟minlash tushunchasi
Majburiyatning bajarilishini ta‟minlash qarzdor tomonidan olingan
va uning zimmasida bo‟lgan vazifani bajarishga majbur qiladigan chora
bo‟lib hisoblanadi. Majburiyat bajarilishini ta‟minlashning tabiati shu bilan
izohlanadiki, qarzdor zimmasida bo‟lgan majburiyat belgilangan muddatda
bajarilmasa yoki boshqacha tarzda buzilsa, kreditorda ziyonlarni
undirishga bo‟lgan huquqdan tashqari majburiyatning
obyektini tashkil
etgan harakatni qilishga qarzdorni majbur qiladigan boshqa mulkiy ta‟sir
choralarini qo‟shimcha ravishda tatbiq etilishini talab qilish huquqi
vujudga keladi.
Qo‟shimcha majburiyatlar asosiy majburiyatning bajarilishini
ta‟minlashga xizmat qiluvchi usullardan tashkil topadi. Ular qarzdorni
asosiy majburiyatni bajarishga majbur qiluvchi va u bajarilmagan taqdirda
kreditorning talablarini qanoatlantiruvchi huquqiy vosita (chora)lardan
hisoblanadi
1
.
Majburiyatni ta‟minlashning u yoki bu usulining o‟ziga xos
xususiyatlarini va uning muayyan vaziyatlarga nisbatan qo‟llash
imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Darhaqiqat,
neustoyka va zakalat bir
vaqtning o‟zida fuqarolik huquqiy javobgarlik chorasini ifoda etadi va ular
sifatida qarzdorni, haqiqatda javobgarlikni qo‟llash xavfi ostida
majburiyatlarni tegishli usulda bajarishga undaydi, negaki neustoyka yoki
penyani belgilangan miqdorda undirish kreditordan unchalik jiddiy sa‟yi-
harakatlar sarflanishini talab qilmaydi, masalan, qachonki ularning xajmini
asoslash va isbotlash lozim bo‟lgan zararlarni qoplash holatida
2
.
Majburiyatlarning bajarilishini ta‟minlash fuqarolik muomalasida
ishtirok etuvchi qarzdorning o‟z zimmasiga
olgan yoki unga yuklatilgan
vazifani bajarishga qaratilgan huquqiy profilaktik choradir. Bunday
profilaktik choraning asosiy maqsadi qarzdorni asosiy majburiyat bo‟yicha
majburiyatini bajarishga qaratilgan. Ya‟ni, asosiy majburiyat bajarilmagan
1
Раҳмонқулов Х. Мажбурият ҳуқуқи (умумий қоидалар). –Т.: ТДЮИ, 2005 й. -81 б.
2
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ. 1-жилд. Адлия вазирлиги. – Т.: “Vektor-Press, 2010. –
618 б.
237
yoki lozim darajada bajarilmagan taqdirda kreditorning huquq va
manfaatlari qo‟shimcha ta‟minot usullari asosida ta‟minlanadi. Bunday
usullar har qanday holda majburiyat huquqiy munosabatlarda kreditorning
tavakkalchilik xavfini kamaytirish barobarida uni erkin va faol harakat
qilishga undaydi. Qolaversa, bunday usullar asosan kreditor
manfaatlarini
himoya qilish uchun xizmat qiladi.
Majburiyatlarning bajarilishi har xil usul bilan ta‟minlanadi. Mazkur
usullar yo qonun bilan belgilanishi yoki shartnomaga asoslangan bo‟lishi
mumkin. Fuqarolik qonun hujjatlarida majburiyatning bajarilishini
ta‟minlash neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish,
kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda
tutilgan boshqa usullar bilan ta‟minlanishi mumkin (FK 259-modda).
Ushbu usullardan hech qaysisi o‟zicha mustaqil ravishda qo‟lla-
nilmaydi. Bularning hammasi biror-bir majburiyatning mavjud bo‟lishini
nazarda tutgan holda, mazkur majburiyatning
bajarish maqsadlarini
ko‟zlab belgilanadi. Bunda shartnoma bo‟yicha belgilangan majburiyat –
asosiy majburiyat bo‟lib, uning bajarilishini ta‟minlash usuli esa
qo‟shimcha majburiyat hisoblanadi. Chunonchi, mahsulot yetkazib berish
yoki pudrat shartnomasidan kelib chiqadigan asosiy majburiyatning
amalga oshirilishini ta‟minlaydigan qo‟shimcha majburiyat hisoblanadi.
