Fuqarolik-huquqiy
javobgarlik
deb,
fuqarolik
qonun
hujjatlari yoki shartnomalarda nazarda tutilgan, ixtiyoriy amalga
253
oshirilmagan taqdirda davlat majburlov kuchi bilan ta‟minlangan,
fuqarolik huquqbuzarligi oqibatlarini bartaraf etishga, shu
jumladan, zararlarni to‟liq qoplashga yoxud ushbu oqibatlarni
yumshatishga qaratilgan, huquqbuzar yoki qonun hujjatlarida
javobgarlik zimmasiga yuklatilgan subyektlarni muayyan subyektiv
huquqlardan
maxrum
qilish
yoki
qo‟shimcha
fuqarolik
majburiyatlarini yuklash yoxud boshqa noqulay salbiy oqibatlarni
vujudga
keltirishda
namoyon
bo‟ladigan
huquqiy ta‟sir
choralarning qo‟llanilishidir.
Ushbu ta‟rif umumiy universal xarakterga ega bo‟lib, u shartnomaviy
majburiyatlar sohasiga hamda delikt sohasiga ham to‟laqonli taalluqli
bo‟ladi. Ayni paytda nafaqat mulkiy ta‟sir choralarini, balki nomulkiy
shaxsiy ta‟sir choralarini ham javobgarlik ta‟sir choralari sifatida
qo‟llanilishini istisno etmaydi.
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik asoslari
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik asoslari yagona tarkibga egami yoxud
u javobgarlikni vujudga kelish asoslariga ko‟ra farqlanadimi, degan masala
muhim
amaliy
ahamiyatga
ega.
Agarda
FKning
333-moddasi
(majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari) va 985-moddasi
(zarar yetkazganlik uchun javobgarlik asoslari) mazmunidan kelib
chiqiladigan bo‟lsa, u holda fuqarolik-huquqiy javobgarlik asoslari yagona
tarkib ko‟rinishida mavjud bo‟lmaydi, deb aytish mumkin. Yuqoridagi har
ikkala tarkib o‟z elementlari va ushbu elementlarni mavjud bo‟lishi
shartliligi nuqtai nazardan turlicha bo‟lib hisoblanadi.
Masalan, FKning 333-moddasi bo‟yicha quyidagilar majburiyatlarni
buzganlik uchun javobgarlikning zaruriy elementlar sifatida belgilab
qo‟yilgan a) majburiyatni bajarilmaganligi yoki lozim darajada
bajarilmaganligi - huquqqa xilof qilmish sifatida; b) qarzdor aybining
mavjudligi; d) javobgarlik subyekti bo‟lgan qarzdorning mavjudligi. Zarar
ushbu tarkibda zaruriy element sifatida emas, balki fakultativ element
sifatida namoyon bo‟ladi
FKning 985-moddasi bo‟yicha javobgarlik asoslari sifatida
quyidagilar belgilangan: a) zararning mavjudligi, b) zarar yetkazuvchi
aybining mavjudligi, d) zarar yetkazuvchi harakatlarining huquqqa
xilofliligi, e) zararni qoplash majburiyati zimmasiga yuklatilgan
subyektning mavjudligi.
254
Bu o‟rinda shuni ta‟kidlash lozimki, FKning 985-moddasi bo‟yicha
javobgarlik asoslari o‟zining parodaksal qirralariga ham ega. Bu yerda
javobgarlikning mutloq asosi sifatida faqat zarar mavjud bo‟lishi kerak.
Qolgan elementlar mavjud bo‟lmasligi mumkin
.
Masalan,
zarar
yetkazuvchining aybi bo‟lmasligi, zarar yetkazuvchi harakatlarini huquqqa muvofiq
bo‟lishi, muayyan qonunlar yoki qonun hujjatlarida belgilangan hollarda javobgarlik
qo‟llanilmasligi uchun asos bo‟la olmaydi (masalan, oshiqcha xavf manbaidan zarar
yetkazilganda oshiqcha xavf egasi aybidan qat‟i nazar javob beradi yoki davlat
hokimiyati organlari tomonidan davlat ehtiyojlari uchun yer uchastkalari olinishi
munosabati bilan fuqaroning turar joyi buzilishi hollarida garchi hokimlik o‟z
vakolat doirasida qonunga muvofiq tarzda harakat qilgan bo‟lsa ham, baribir turar
joy buzilishi natijasida yetkazilgan zararni qoplashi shart). Zarar yetkazuvchi
subyekt zimmasiga javobgarlikni yuklashga qonun yo‟l qo‟ymasligi (14 yoshgacha
bo‟lgan bolalar tomonidan zarar yetkazilganda) holatlari ham mavjud.
Boshqacha aytganda, qonunda nazarda tutilgan muayyan hollarda
javobgarlik zarar yetkazuvchi shaxsga emas, balki boshqa shaxs
zimmasiga ham yuklanishi mumkin. Biroq yuqoridagi holatlardan
umumlashma xulosa chiqarib, fuqarolik javobgarlik asoslari umuman
yuridik javobgarlik asoslariga mutlaqo to‟g‟ri kelmaydi, degan xulosa
chiqarish mumkin emas. Yuqoridagi umumiy qoidadan istisnolar juz‟iy
xarakterga ega. Ularni qo‟llashdan maqsad fuqarolik javobgarlik asoslarini
mavjud real voqelikka, hayotga mosligini ta‟minlash, shuningdek,
javobgarlikni
qo‟llashda
adolat,
oqilonalik
tamoyillarini
o‟zida
mujassamlashtirish hisoblanadi. Umuman olganda, aksariyat ko‟p hollarda
majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlikda ham, zarar yetkazganlik
uchun javobgarlikda ham fuqarolik javobgarlik asoslari umumiy yuridik
javobgarlik asoslariga muvofiq keladi.
Real voqeilikda muayyan huquqbuzarlik va uning oqibatlari uchun
bir paytning o‟zida ikki va undan ortiq javobgarlik shakllarini qo‟llash
yoxud javobgarlikni muqobillik asosida qo‟llash masalasi yuzaga keladi.
Shuni ta‟kidlash o‟rinliki, ijtimoiy adolat va oqilonalik nuqtai nazaridan
olganda ommaviy huquq tarmoqlarida (jinoyat huquqi, ma‟muriy huquq,
bojxona huquqi) bir qilmish uchun bir javobgarlik tamoyili amal qiladi.
Biroq ommaviy huquqiy javobgarlik va fuqarolik javobgarlik qo‟llash
holatlarida bir qilmish uchun ikki javobgarlik shaklini qo‟llash holatlari
uchrab turadi
. Masalan, muayyan sodir etgan jinoyat uchun jinoyatchiga nisbatan
ozodlikdan maxrum qilish jazosini qo‟llanilishi uni jabrlanuvchi hayoti va sog‟ligiga
yetkazilgan zarar uchun fuqarolik javobgarlik qo‟llashdan aslo ozod qilmaydi. Ba‟zi
holatlarda esa bir qilmishga nisbatan ham jinoyat huquqiy javobgarlik, ham
fuqarolik-huquqiy javobgarlikni qo‟llash imkoniyatlari mavjud va qonun talabiga
ko‟ra muqobillik asosida jabrlanuvchi birini tanlashi lozim bo‟ladi.
255
Agar jinoiy javobgarlik qo‟llash rad etilsa, unda fuqarolik javobgarlikni
qo‟llashni talab qilish huquqi istisno etilmaydi. Masalan, amnistiya orqali
javobgarlikdan ozod qilish, jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni qoplashni talab qilish
imkoniyatini istisno etmaydi.
|
