257
Umumiy qoida bo‟yicha fuqarolik javobgarlik
choralari zararni
qoplash, neustoyka to‟lash, zakalatdan maxrum bo‟lishda namoyon
bo‟ladi. Ayni paytda, bundan tashqari ham fuqarolik javobgarlik ta‟sir
chorasi sifatida baholanishi mumkin bo‟lgan huquqiy ta‟sir choralari tizimi
mavjud. Biroq ushbu tizim kengaytirilgan holda ham talqin etiladi.
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik choralarini nafaqat zararni qoplash,
neustoyka to‟lash, balki musodara
xarakteridagi choralar,
shuningdek,
alohida notipik xarakterdagi choralar ko‟rinishida bo‟lishi ham mumkin.
Notipik choralar jumlasiga, masalan, badnom qiluvchi ma‟lumotlar
bo‟yicha raddiya berish, asarga haqiqiy muallif
muallifligini inkor etgan
huquqbuzar tomonidan muallifni e‟tirof etish va shu kabilar kiradi.
Fuqarolik-huquqiy munosabatlar doirasi nihoyatda keng, demak ta‟sir
choralari doirasi nihoyatda keng bo‟ladi.
Odatda, fuqarolik javobgarlik usullari bilan himoya usullari
farqlanadi.
Fuqarolik-huquqiy
himoya
usullari
ko‟p
hollarda
huquqbuzarlikni oldini olishga, huquqbuzarlikka yo‟l qo‟ymaslikka
yo‟naltirilgan bo‟ladi. Biroq, ba‟zi holatlarda fuqarolik huquqlarini himoya
qilmish usuli
va javobgarlik chorasi, shakli aynan bir xil bo‟lishi mumkin.
Fuqarolik javobgarlik choralari FK, fuqarolik qonun hujjatlarida va
boshqa normativ hujjatlarda, shuningdek, lokal normativ hujjatlarda
belgilab qo‟yilgan bo‟lishi lozim. Sud tomonidan fuqarolik javobgarlik
chorasini qo‟llashda ushbu qoida imperativ xarakterga ega bo‟ladi. Chunki
FKning 5-moddasi 3-qismiga ko‟ra, fuqarolik huquqlarini cheklaydigan va
javobgarlik belgilaydigan normalarni o‟xshashlik bo‟yicha qo‟llanishga
yo‟l qo‟yilmaydi.
Bunda normativ manbalarda ko‟rsatilgan fuqarolik ta‟sir choralari
qat‟iy yopiq ro‟yxat asosida belgilab qo‟yilgan
degan xulosaga kelish
o‟rinli bo‟lmagan bo‟lur edi. Bu asosan ta‟sir chorasi sud tomonidan emas
taraflarning ixtiyoriy kelishuvi asosida qo‟llanilishiga nisbatan taaluqlidir.
Amaldagi FKda belgilangan fuqarolik ta‟sir choralari fuqarolik
huquqi bilan tartibga solinadigan munosabatlar doirasining kengayishi
bilan o‟zini universal xarakterini zaiflashtirishi mumkin.
So‟ngi vaqtlarda fuqarolik huquqi munosabatlari bilan tartibga
solinadigan
shaxsiy munosabatlar doirasi, turlari kengaymoqda. Muayyan
shaxsiy huquqlarni vujudga kelishi, ularni amalga oshirish xususiyatlari
doirasi
va shartlari, qonun hujjatlarida belgilab qo‟yish holatlari
uchramoqda. Masalan, fuqaroning nomiga bo‟lgan huquq va boshqalar.
Bundan tashqari fuqarorlik munosabatlari doirasi kengayib, o‟ziga
xos xususiyatlarga ega bo‟lgan tashkiliy-huquqiy xarakterdagi korporativ
258
munosabatlar kirib kelmoqda. Umuman olganda hayotning rang barangligi
va
mudom rivojlanishda ekanligi, fuqarolik huquqida erk muxtoriyati va
taraflarning tashabbuskorlik ustuvorligining mavjudligi javobgarlik
choralarini normativ asosda qat‟iy belgilanishini istisno etadi. Demak,
kelgusida shaxsiy, mulkiy va tashkiliy munosabatlar bo‟yicha, shu
munosabatlarning
xarakteridan
kelib
chiqib,
taraflarni
huquqiy
munosabatda insofli bo‟lishga, o‟z majburiyatlarini o‟z vaqtida tegishli
tartibda bajarishini rag‟batlantiradigan va
majbur qiladigan huquqbuzar
uchun noqulay va huquq egasi (jabrlanuvchi) uchun “taskin toptiruvchi”,
qo‟shimcha imkoniyatlar vujudga keltiruvchi ta‟sir kuchiga ega bo‟lgan
dispozitiv xarakterdagi javobgarlik choralari belgilanishi mumkin.
