Majburiyatlarni
buzganlik
uchun
fuqarolik-huquqiy
javobgarlik majburiyatni bajarmagan qarzdor zimmasiga zararlarni,
neustoykani kreditor foydasiga to‟lash vazifasini yuklashdan
iboratdir.
Birovga zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan majburiyatlarda
zarar yetkazuvchi jabrlangan shaxsga yetkazilgan zararning pul bilan
hisoblangan miqdorini to‟la ravishda to‟laydi. Shartnoma bo‟yicha olingan
majburiyatlarning bajarilmasligi esa kreditorning ko‟rgan zararlarni
to‟latish uchun ham, qarzdordan neustoykaning undirilishi uchun ham asos
bo‟ladi.
Qarzdorning majburiyatni lozim darajada bajarmasligi, ya‟ni,
majburiyatni shartnoma yoki qonunda ko‟rsatilgan shartlarga muvofiq
ravishda bajarmasligi: masalan, mahsulotning sifati, topshirish muddati,
shartnomaning bajarilish joyi kabi shartlar buzilishidan iboratdir.
Majburiyat qarzdor tomonidan butunlay bajarilmasa, kreditor sud orqali
majburiyatning majburiy tartibda bajarilishini, birinchi navbatda, albatta
real ravishda bajarilishini, agar majburiyat lozim darajada bajarilmagan
bo‟lsa, uning qonun yoki shartnomada ko‟rsatilgan shartlarga muvofiq
bajarilishini talab qilishga haqli.
Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari
Qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim
darajada bajarilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik
hisoblanadi. Buning uchun umumiy qoida sifatida faqat muayyan asoslar
mavjud bo‟lgandagina qarzdorning, ya‟ni majburiyatni buzgan shaxsning
mulkiy javobgarlikka tortilishi belgilanadi.
Yuridik javobgarlik shartlariga ko‟ra odatda, majburiyatni buzganlik
uchun qarzdorning yoki zarar yetkazuvchining javobgarlikka tortilishi
uchun quyidagi to‟rtta asos bo‟lishi ko‟rsatilgan:
birinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik;
ikkinchidan, zarar yetkazilishi;
uchinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik bilan sodir
bo‟lgan zarar o‟rtasida sababiy bog‟lanish bo‟lishi;
265
to‟rtinchidan, qarzdorning yoki zarar yetkazuvchining aybi mavjud
bo‟lishi.
Shuni ko‟rsatib o‟tish kerakki, shartnomadan yoxud boshqa bir
tomonlama bitimdan kelib chiqadigan majburiyatlarda uning bajarilmasligi
oqibatida boshqa shaxsga g‟ayriqonuniy ravishda zarar yetkazish – barcha
hollarda huquqqa xilof hisoblanadi. Mazkur hollarda qarzdor xatti-
harakatining huquqqa xilof bo‟lishini belgilashda qanday shartlar mavjud
bo‟lganida
majburiyatni
ijro
etmaslik
uchun
fuqarolik-huquqiy
javobgarlikning belgilanishini aniqlash zarur bo‟ladi.
Zarar hamma vaqt ham qarzdorning majburiyatni bajarmaganligi
yoki lozim darajada bajarmaganligidan kelib chiqavermaydi. Ba‟zi
hollarda majburiyatning bajarilmasligi natijasida yuqorida aytganimizdek,
mulkiy zarar bo‟lmasligi ham mumkin. Ammo aksariyat hollarda zarar
javobgarlikni belgilash uchun zarur asos bo‟ladi.
Agar kreditorning talablari zararni undirishga qaratilgan bo‟lsa, u
holda, albatta, quyidagi asoslar: zararning bo‟lishi, qarzdorning huquqqa
xilof harakati yoki harakatsizligi bilan kreditorning ko‟rgan zarari
o‟rtasida sababiy bog‟lanishlar bo‟lishi va nihoyat, qarzdorning aybi
bo‟lishi talab etiladi. Agar kreditorning talabi faqat neustoyka, penya,
jarimani undirishga qaratilgan bo‟lsa, qarzdor faqat aybi bo‟lgandagina
mulkiy javobgarlikka tortiladi.
Qarzdorga mulkiy javobgarlikni belgilashdan oldin, ya‟ni kreditorga
yetkazilgan zararning undan undirilishidan oldin sud har bir aniq holatda,
mazkur zararlar qarzdorning o‟z majburiyatlarini buzishidan vujudga
kelgan-kelmaganligini aniqlashi, ya‟ni qarzdorning huquqqa xilof harakati
yoki harakatsizligi bilan kreditorning ko‟rgan zarari o‟rtasida sababiy
bog‟lanishni aniqlashi lozim.
Masalan, agar temir yo‟l transporti korxonasi yuk
oluvchiga zararlangan yukni yetkazib bersa, sud kreditorga bunday zararni kim
yetkazganligini, mahsulot yuboruvchi tashkilotmi yoki temir yo‟l korxonasi
tomonidan
yetkazilganligini,
bunday
zararning
sifatsiz
tovar
yuboruvchi
tashkilotning aybi, huquqqa xilof harakati bilan bo‟lgan-bo‟lmaganligini yoki tashish
uchun qabul qilingan yukning yo‟lda saqlanishini ta‟minlamagan temir yo‟l
korxonasining huquqqa xilof harakatlaridan bo‟lgan-bo‟lmaganligini aniqlashi
lozim.
FKning 324-moddasida ko‟rsatilganidek, qarzdor majburiyatni
bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditorga
yetkazilgan zararni to‟lashi shart. Bunda shartnoma bilan belgilanadigan
majburiyat munosabatlarida ham sababiy bog‟lanish muammosini qo‟yish
va hal qilish zarurligi kelib chiqadi.
266
Muayyan bir natija qator sabablarning oqibati bo‟lishi mumkinligi
tufayli, kreditorning zarar ko‟rishiga aloqasi bo‟lgan qarzdorning har
qanday harakati ham huquqiy ahamiyatga ega.
Qachonki natija, ya‟ni kreditorga zarar yetkazilishi qarzdorning
huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligidan bevosita vujudga kelganligi
ma‟lum bo‟lsa, ya‟ni to‟g‟ridan-to‟g‟ri sababiy bog‟lanish mavjud bo‟lsa,
u holda masalaning hal etilishi uncha qiyinchilik tug‟dirmaydi.
Qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligi bilan sodir
bo‟lgan natija o‟rtasidagi sababiy bog‟lanish qarzdorning majburiyatni
butunlay bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun
javobgarlikka tortilishiga obyektiv asos bo‟ladi. Shu bilan birga, qonun
javobgarlikning subyektiv asosini ham, ya‟ni qarzdorning aybini ham
nazarda tutadi.
Majburiyat bajarilmaganligi uchun qarzdorning javobgarligini
belgilaydigan shart sifatida ko‟riladigan ayb qonunda nazarda tutilgan.
Jumladan, FKning 333-moddasida ko‟rsatilganidek, qarzdor aybi bo‟lgan
taqdirda
majburiyatni
bajarmaganligi
yoki
uni
lozim
darajada
bajarmaganligi uchun, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada
boshqacha tartib belgilanmagan bo‟lsa, javob beradi.
Qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarish uchun o‟ziga bog‟liq
bo‟lgan hamma choralarni ko‟rganligini isbotlasa, u aybsiz hisoblanadi.
Aybning yo‟qligi majburiyatni buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi.
Yuqorida yozilgan nazariy asosni quyidagicha izohlash o‟rinlidir
Masalan,
mebel fabrikasiga qarashli yuk kirakash avtopark mashinasida tashilishida yong‟in
bo‟lib, fabrikaga mulkiy zarar yetkaziladi. Da‟vo ishining sudda ko‟rilishida
avtopark yong‟in bo‟lishida aybi yo‟qligini isbotlay olmadi. Binobarin, fabrikaning
mashinadagi yong‟in natijasida ko‟rgan zararini to‟lashga avtopark majbur qilinadi.
Fuqarolik huquqi fanida, ayb qasd yoki ehtiyotsizlik (beparvolik)
shaklida ifodalanadi.
Qasd shaklida ayb bo‟lishida shaxs majburiyatni ongli ravishda,
atayin bajarmaydi yoki lozim darajada bajarmaydi.
Fuqarolik muomalasida majburiyatni bajarishga nisbatan bunday
munosabatda bo‟lish faqat ayrim hollardagina uchraydi. Umumiy qoida
sifatida tashkilotlar va fuqarolar o‟z zimmalariga olgan majburiyatlarni
bajarishga vijdonan munosabatda bo‟ladilar.
Majburiyatlarning ayrim turlari bo‟yicha qasd shaklida ayb
qonunlarda bevosita nazarda tutiladi.
Tashkilotlar tomonidan majburiyatlarning qasddan bajarilmasligi
ularning fuqarolik-huquqiy (mulkiy) javobgarlikka tortilishiga, ba‟zi
267
hollarda mansabdor shaxslarning jinoiy javobgarlikka ham tortilishiga
sabab bo‟lishi mumkin.
Aybning navbatdagi shakli esa – beparvolikdir. Beparvolikda qarzdor
majburiyatni bajarishga intilmaydi, harakat qilmaydi, buning uchun barcha
kuch va qobiliyatini yetarli darajada safarbar qilmaydi, ishni bajarishda
diqqatsizlikka, e‟tiborsizlikka yo‟l qo‟yadi. Beparvolik shaklidagi ayb ham
FKning tegishli moddalarida belgilab qo‟yilgan.
Fuqarolik kodeksida qo‟pol ehtiyotsizlik oddiy ehtiyotsizlik, oddiy
beparvolikdan farqlanadi. Qonun ba‟zi hollarda qarzdorga javobgarlik
belgilash uchun oddiy ehtiyotsizlik (beparvolik) emas, balki qo‟pol
ehtiyotsizlik bo‟lishini shart qilib qo‟yadi.
Agar majburiyat har ikki tarafning aybi bilan bajarilmagan bo‟lsa, u
holda sud qarzdorning javobgarligini tegishlicha kamaytiradi.
|
