31
shaxslarga tegishliligini, mansubligini va ularni amalga oshirish tartibi,
asoslarini yuridik rasmiylashtiradi.
b) Majburiyat huquqi. Ma‟lumki, fuqarolik huquqiy munosabatlarda
taraflar o„zaro bir-birlariga nisbatan huquq va majburiyatlarga ega
bo„ladilar va bir tarafni huquqini amalga oshirishi ikkinchi tarafni
majburiyatni bajarishi bilan bog„liq bo„ladi. Agarda mulk huquqi o„ziga
xos turg„un, statik holat bo„lsa, majburiyat huquqi dinamik, faol
jarayondir. Ushbu jarayon orqali taraflar fuqarolik huquqiy munosabatga
kirishishdan o„zlari umid qilgan manfaatga erishadilar. Majburiyat huquqi
o„z navbatida shartnoma majburiyatlari, delikt
majburiyatlari va kondikt
majburiyatlari institutlariga bo„linadi. Ularning uchchalasi uchun ham
yagona, umumiy bo„lgan qoidalar mavjud. Shartnoma majburiyatlari
shartnomalar asosida, delikt majburiyatlari bir subyektning ikkinchi
subyektga zarar yetkazishi, yetkazgan zararni to„lash asosida, kondikt
majburiyatlar esa, bir subyektning ikkinchi subyekt mol-mulki yoki
mulkiy huquqlarini asossiz ravishda qo„lga kiritishdan,
boyishdan kelib
chiqadi.
d) Intellektual mulk huquqi. Intellektual mulk huquqi ijodiy faoliyat
natijalari va ularga tenglashtirilgan vositalar ya‟ni, fuqarolik muomalasi
ishtirokchilarini, tovarlar, ishlar va xizmatlarni
shaxsiylashtirish
(individuallashtirish) vositalariga nisbatan huquqlarni vujudga kelishi,
amal qilishi, bekor bo„lishi va huquqiy muhofaza qilish bo„yicha
munosabatlarni tartibga soluvchi fuqarolik huquqiy me‟yorlar majmui.
e) Vafot etgan fuqaroni mol-mulkiga, boshqa mulkiy huquqlariga,
shuningdek, majburiyatlarni boshqa shaxslarga (vasiyat, qonun bo„yicha
uning merosxo„rlariga yoxud qonunda belgilab qo„yilgan boshqa
subyektlarga) o„tishini tartibga soluvchi
fuqarolik huquqi normalari
tizimidan iborat bo„lgan vorislik huquqi.
Fuqarolik huquqi o„quv fani tizimida kichik tarmoqlar, kichik sohalar
o„z navbatida huquq institutlariga bo„linadi. Huquq instituti deganda,
muayyan turdagi bir biri bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar guruhini
tartibga soluvchi normalar yig„indisi tushuniladi. Har bir kichik soha o„z
navbatida huquq institutlariga bo„linadi. Masalan, intellektual mulk huquqi
patent huquqi, mualliflik huquqi, turdosh huquqlar institutlariga va boshqa
institutlarga bo„linadi. Majburiyat huquqi majburiyatlarni alohida turlariga
masalan, oldi-sotdi, ijara, pudrat, haq evaziga xizmat ko„rsatish va shu
kabilarga bo„linadi. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar kichik
sohasi o„z navbatida xususiy mulk huquqi, ommaviy mulk huquqi,
cheklangan
ashyoviy huquqlar tizimi, mulk huquqi va boshqa ashyoviy
32
huquqlarni himoya qilishni ashyoviy huquqiy usullari kabi institutlarga
bo„linadi. Mantiqan olganda fuqarolik huquqi institutlari ham muayyan
tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Ushbu tarkibiy qismlar subinstitutlar,
kichik institutlar deb nomlanadi. Kichik insitutlar doirasidagi huquqiy
munosabatlar ham bir xilligi va uzviy bog„liqligi bilan ajralib turadi. Bu
esa ularni kichik institut doirasida maqsadli va aniq huquqiy tartibga solish
imkonini beradi. Masalan, shartnomaviy majburiyat institutlari ularning
alohida turlari bo„yicha quyidagi subinsitutlarga bo„linishi mumkin:
- oldi sotdi – umumiy qoidalar, chakana oldi-sotdi, mahsulot yetkazib
berish, kontraktatsiya, korxonani sotish, ko„chmas mulkni sotish va h.k.;
Ijara shartnomasi instituti esa, quyidagi kichik insitutlarga bo„linadi:
-
umumiy qoidlar, prokat, lizing, korxonalar ijarasi, turar joy ijarasi
va h.k.
Ayni paytda kvaziinstitutlar kategoriyasi ham mavjud. Bunda
muayyan fuqarolik huquqiy normalar majmui bir xilligi nuqtayi nazaridan
tartibga soluvchi munosabatlarni mohiyatan muayyan normalar guruhi
bilan tartibga solinishi mumkin. Biroq, u institut sifatida e‟tirof etilmagan.
Bu holda bunday normalar guruhi kvazinstitut ya‟ni, institutga o„xshash
huquqiy tuzilma hisoblanadi.
Yuqorida ta‟kidlanganidek, Fuqarolik kodeksining xalqaro xususiy
huquq normalarini fuqarolik-huquqiy munosabatlarga tatbiq qilish deb
nomlanuvchi oltinchi bo„limi milliy huquq tizimida alohida huquq
tarmog„i hisoblanadi.
