Fuqarolik huquqi manbalari tushunchasi va turlari

35 
Fuqarolik kodeksining 3-moddasida fuqarolik qonun hujjatlari 
ko„rsatilgan bo„lib, unga ko„ra fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik 
muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa 
ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat natijalariga bo„lgan 
huquqlarning vujudga kelish asoslarini hamda ularni amalga oshirish 
tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o„zga majburiyatlarni, 
shuningdek, boshqa mulkiy hamda u bilan bog„liq shaxsiy nomulkiy 
munosabatlarni tartibga soladi. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy 
munosabatlar bilan bog„liq bo„lmagan shaxsiy munosabatlar, agar 
qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo„lmasa yoki bu 
munosabatlarning mohiyatidan o„zgacha hol anglashilmasa, fuqarolik 
qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. 
Shuni ham qayd etish kerakki, FK 2-moddasining birinchi qismida 
ko„rsatilgan belgilarga javob beradigan oilaviy munosabatlarga, mehnat 
munosabatlariga va tabiiy resurslardan foydalanish hamda atrof muhitni 
muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari bu 
munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda 
qo„llaniladi. 
O„zbekiston 
Respublikasining 
“Normativ-huquqiy 
hujjatlar 
to„g„risida”gi 
qonunining 
5-moddasiga 
ko„ra 
normativ-huquqiy 
hujjatlarning quyidagi turlari mavjud: 
- O„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi;  
- O„zbekiston Respublikasining qonunlari;
- O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari;
- O„zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va 
farmoyishlari;
- O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari;
- vazirliklar, davlat qo„mitalari va idoralarning buyruqlari hamda 
qarorlari;
- mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. 
1) Fuqarolik huquqi manbalari tizimida O„zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasi alohida o„rin egallaydi. Konstitutsiyaning ahamiyati 
birinchi galda uni bevosita fuqarolik huquqiy munosabatlarni tartibga 
soluvchi ta‟sir kuchida namoyon bo„lsa, boshqa jihatdan olganda asosiy 
qonunimiz boshqa fuqarolik qonunlari va qonun hujjatlarini ishlab 
chiqilishi va mohiyatini belgilashda o„ziga xos qo„llanma, o„ziga xos 
doira, metodologik negiz vazifasini o„taydi. Ya‟ni, boshqa qonunlar va 
qonun osti hujjatlari Konstitutsiya asosida qabul qilinishi, unga zid 
bo„lmasligi shart. Masalan, O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 

36 
13-moddasi shaxsiy huquqlarni va erkinliklarni tartibga soluvchi o„zak, 
g„oya vazifasini o„taydi va unda belgilanishicha, O„zbekiston 
Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga 
ko„ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha‟ni, qadr-qimmati va boshqa 
daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va 
erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Shuningdek, 
Konstitutsiyaning 18-moddasiga ko„ra O„zbekiston Respublikasida barcha 
fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo„lib, jinsi, irqi, millati, tili, 
dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‟tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat‟i 
nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib 
qo„yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo„lishi shart. 
Konstitutsiyaning 27-moddasiga ko„ra har kim o„z sha‟ni va 
obro„siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan 
himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun 
nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga 
kirishi, tintuv o„tkazishi yoki uni ko„zdan kechirishi, yozishmalar va 
telefonda so„zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas. O„zbekiston 
Respublikasi fuqarosi Respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga 
ko„chish, O„zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish 
huquqiga ega. Qonunda belgilangan cheklashlar bundan mustasnodir.
Konstitutsiyaning 36-moddasida har bir shaxs mulkdor bo„lishga 
haqliligi, bankka qo„yilgan omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun 
bilan 
kafolatlanishi 
belgilangan. 
Konstitutsiyaning 
54-moddasida 
mulkdorning vakolatlari va mulk huquqini amalga oshirish shartlari 
belgilab qo„yilgan. Konstitutsiyaning 42-moddasi, ijod erkinligiga 
bag„ishlangan. Konstitutsiyaning 53-moddasida esa, barcha mulk 
shakllarining tengligi va iste‟molchilar huquqlarining ustuvorligi belgilab 
qo„yilgan. Konstitutsiyaning ushbu normalar juda ko„plab qonunlar va 
qonun osti hujjatlarida batafsil, chuqurlashtirilgan holda belgilab 
qo„yilgan.
2) O„zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi fuqarolik 
huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar tizimida yetakchi o„rin 
egallaydi. Fuqarolik kodeksining 1-qismi 1995 yil 21 dekabrda, 2-qismi 
esa 1996 yil 29 avgustda O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 
qabul qilingan va har ikkala qismi ham 1997 yil 1 martdan boshlab amalga 
kiritilgan. FK 6 bo„lim, 71 bob, 1199-moddadan iborat. U hajmi bo„yicha 
beqiyos bo„lib, hech qaysi boshqa qonun unga tenglasha olmaydi.
Albatta mamlakatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar Fuqarolik 
kodeksini muayyan darajada takomillashtirish zaruriyatini qo„yishi tabiiy 

37 
va bundan kelib chiqqan holda Fuqarolik kodeksining amal qilish 
jarayonida unga o„nlab o„zgarish va qo„shimchalar, yangi normalar 
kiritilgan. Ayrim normalar esa chiqarib tashlangan. 
O„zbekiston Respublikasining ko„plab joriy qonunlari ham fuqarolik 
huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi manba hisoblanadi. Bunday 
qonunlar jumlasiga tijorat va notijorat tashkilotlarining huquqiy maqomini 
belgilovchi “Xususiy korxona to„g„risida”gi, “Aksiyadorlik jamiyatlari va 
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to„g„risida”gi, “Mas‟uliyati 
cheklangan va qo„shimcha mas‟uliyatli jamiyatlar to„g„risida”gi, “Xo„jalik 
shirkatlari to„g„risida”gi qonun, “Nodavlat notijorat tashkilotlari 
to„g„risida”gi, “O„zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari 
to„g„risida”gi, “Siyosiy partiyalar to„g„risida”gi qonun va boshqalar kiradi. 
Bir guruh qonunlar intellektual faoliyat natijalariga bo„lgan huquqlarni 
tartibga soladi. Masalan, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar 
to„g„risida”gi, “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari 
to„g„risida”gi, “Seleksiya yutuqlari to„g„risida”gi “Elektron hisoblash 
mashinalari uchun yaratilgan dasturlar va ma‟lumotlar bazalarining 
huquqiy himoyasi to„g„risida”gi qonunlar. 
Bir guruh qonunlar muayyan faoliyatlar sohasini tartibga solishga 
qaratilgan. Masalan, “Qimmatli qog„ozlar bozori to„g„risida”gi, “Rieltorlik 
faoliyati to„g„risida”gi, “Auditorlik faoliyati to„g„risida”gi, “Reklama 
to„g„risida”gi, “Advokatura to„g„risida”gi qonunlar.
Shuningdek, muayyan qonunlar fuqarolik huquqlarini amalga 
oshirish uchun qo„shimcha kafolatlar belgilashga xizmat qiladi. Masalan, 
“Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdor huquqlarining kafolatlari 
to„g„risida”gi, 
“Tadbirkorlik 
faoliyati 
erkinligining 
kafolatlari 
to„g„risida”gi, “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to„g„risida”gi va 
boshqa qonunlar. 
3) O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari O„zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari asosida hamda ularni ijro 
etish uchun qarorlar tarzida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. 
Ushbu normativ-huquqiy hujjatlar fuqarolik huquqiy munosabatlarni 
tartibga solsa, fuqarolik huquqining manbasi hisoblanadi.
4) Fuqarlik huquqi manbalari tizimi ierarxiyasida O„zbekiston 
Respublikasining Prezidenti tomonidan qabul qilinadigan normativ-
huquqiy hujjatlar ya‟ni, farmonlar, qarorlar va farmoyishlar muhim 
ahamiyatga ega. Prezident tomonidan chiqariladigan mazkur normativ-
huquqiy hujjatlar iqtisodiyotda, ijtimoiy turmushda vujudga kelgan 
normativ-huquqiy ta‟sir ko„rsatish talab etiladigan masalalarni tezlik bilan 

38 
maqsadli tartibga solishni eng qulay va ta‟sirchan yuridik vositasi 
hisoblanadi. Ko„p hollarda Prezident tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar 
qonunlarni amalga oshirish ijro mexanizmini belgilab beradi.
O„zbekiston Respublikasi Prezidenti turli hokimiyat tarmoqlari 
faoliyatini muvofiqlashtirish vakolatiga ega. Shu munosabat bilan ba‟zi 
holatlarda Prezident farmonlari va qarorlari kelgusi qonunlar uchun, qonun 
osti hujjatlar uchun o„ziga xos konseptual negiz vazifani bajaradi. 
Masalan, O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 15 maydagi 
“Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya 
qilishni ta‟minlash, ularni jadal rivojlantirish yo„lidagi to„siqlarni bartaraf 
etish 
chora-tadbirlari 
to„g„risida”gi 
PF-4725-son, 
O„zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi “Aksiyadorlik 
jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish 
chora-tadbirlari to„g„risida”gi PF-4720-son Farmonlari va h.k. 
O„zbekiston Respublikasida Vazirlar Mahkamasi ijro hokimiyatining 
asosiy bo„g„ini hisoblanadi. O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 
98-moddasiga ko„ra O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro 
etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasi konstitutsiyaviy 
normalar doirasida va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O„zbekiston 
Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, 
muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan 
bajarilishi majburiy bo„lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Masalan, 
O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 13 fevraldagi 
75-son qaroriga ilova bilan tasdiqlangan O„zbekiston Respublikasida 
chakana 
savdo 
qoidalari, 
O„zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasining 2014 yil 7 yanvardagi 1-son Qarori bilan tasdiqlangan 
Ko„chmas mulkka bo„lgan huquqlarni va u haqda tuzilgan bitimlarni 
davlat ro„yxatidan o„tkazish tartibi to„g„risidagi nizom va h.k. 
Vazirliklar, davlat qo„mitalari va idoralarning buyruqlari hamda 
qarorlari fuqarolik huquqining manbai sifatida alohida o„rin egallaydi. 
Masalan, O„zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki 
Boshqaruvining 2007 yil 13 martdagi qarori (2007 yil 14 aprel, ro„yxat 
raqami 1675) bilan tasdiqlangan Qishloq xo„jaligi korxonalarining davlat 
ehtiyojlari uchun harid qilinadigan paxta va g„alla yetishtirish xarajatlarini 
tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to„g„risidagi Nizom, 
O„zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi (hozirda O„zbekiston 
Respublikasi 
Axborot 
texnologiyalari 
va 
kommunikatsiyalarini 
rivojlantirish vazirligi) bosh direktorining 2009 yil 4 yanvardagi 2-son 
buyrug„i bilan tasdiqlangan Mobil aloqa xizmatlarini ko„rsatish Qoidalari 
(2009 yil 6 fevral, ro„yxat raqami 1900) qabul qilingan.

39 
Mazkur normativ-huquqiy hujjatlar amalga kiritilishining asosiy 
sharti ushbu hujjatlar qabul qilingan kundan e‟tiboran o„n kun ichida ularni 
davlat ro„yxatidan o„tkazish uchun O„zbekiston Respublikasi Adliya 
vazirligiga taqdim etilishi hisoblanadi. Vazirliklar, davlat qo„mitalari va 
idoralarning davlat ro„yxatidan o„tkazilmagan normativ-huquqiy hujjatlari 
tegishli ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish uchun 
asos bo„lib xizmat qilishi mumkin emas va huquqiy oqibatlarga olib 
kelmaydi. 
Viloyat, tuman, shahar hokimlari o„zlariga berilgan vakolat doirasida 
O„zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan
“Mahalliy davlat hokimiyati to„g„risida”gi Qonuniga muvofiq qarorlar va 
farmoyishlar qabul qiladi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim o„z 
vakolatlari doirasida qabul qilgan hujjatlari viloyat, tuman, shahar 
hududida joylashgan barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, 
mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan ijro etilishi majburiydir.
Masalan, Toshkent shahar hokimining 2015 yil 18 avgustdagi 
“Toshkent shahri dehqon bozorlarida yoz mavsumida tez buziladigan 
go„sht va go„sht mahsulotlarining savdosini tartibga solish chora-tadbirlari 
to„g„risida”gi 752-son qarori, Surxondaryo viloyati hokimining 2014 yil 1 
fevraldagi “Viloyatdagi bozorlar va savdo komplekslarining ma‟muriyati 
tomonidan undirib olinadigan bir martalik yig„imlar, ijara to„lovi va 
ko„rsatiladigan xizmatlar qiymatining minimal miqdorlarini belgilash 
to„g„risida” 22-son qarori va h.k. 
Lokal (korporativ) normativ hujjatlar keyingi paytlarda ko„p 
qo„llanilmoqda. Bunday hujjatlar ko„proq tijorat yoki notijorat yuridik 
shaxslar tomonidan qabul qilinadi va o„zaro ichki munosabatlari, uning 
a‟zolari, ishtirokchilari o„rtasidagi o„zaro munosabatlarni tartibga solishga 
qaratilgan bo„ladi. Masalan, “Korporativ boshqaruv kodeksi”, 
“Aksiyadorlik jamiyati umumiy yig„ilishini o„tkazish tartibi to„g„risida”gi 
Nizom, “Mas‟uliyati cheklangan jamiyati kuzatuv kengashi to„g„risida”gi 
Nizom kabilar. 
Bozor munosabatlar tizimida nohuquqiy manbalar qo„llanish doirasi 
kengayib bormoqda. Fuqarolik kodeksining 6-moddasida ushbu nohuquqiy 
manbalar belgilab qo„yilgan. Tadbirkorlik faoliyatining biron-bir sohasida 
vujudga kelgan va keng qo„llaniladigan, qonun hujjatlarida nazarda 
tutilmagan xulq-atvor qoidasi, biron-bir hujjatda yozilganligi yoki 
yozilmaganligidan qat‟i nazar, ish muomalasi odati deb hisoblanadi. 
Masalan, Korporativ boshqaruv kodeksi qabul qilingan bo„lib, ushbu 
kodeksni ish muomalasi odatlarini o„ziga xos tizimlashtirilgan namunasi 

40 
deb hisoblash mumkin. Ko„plab kasb-korlarning o„zining qoidalari, 
odatlari mavjud. Masalan, tadbirkorlikda, dehqonchilikda, avtotransportda 
qo„llaniladigan ish muomalasi odatlari. Ish muomalasi odatlarida shuni 
unutmaslik kerakki, bular texnik qoidalar emas, balki u kishilar o„rtasidagi 
ijtimoiy munosabatlarda qo„llaniladigan qoidalar hisoblanadi. Butun 
dunyo bo„yicha INKOTERMS qoidalari e‟tirof etilgan va savdo 
munosabatlarida mulk huquqini sotuvchidan sotib oluvchiga o„tish, 
tavakkalchilik xavf-xatarini kimga tegishli ekanligini belgilaydi. 
Shuningdek, fors-major holatlari bo„yicha ko„pgina qoidalar ham ish 
muomalasi odatlari hisoblanadi. 
Mahalliy urf-odat va ana‟analar ham ijtimoiy munosabatlarni tartibda 
solishda alohida o„rin egallaydi. Masalan, chorva mollari sotilganda 
arqonini qaytarib berish, bitim tuzilish faktini belgilash bo„yicha “bor-
baraka qilinishi” kabilar. Shuni unutmaslik lozimki, fuqarolik qonun 
hujjatlarida tegishli normalar bo„lmagan taqdirda, bu munosabatlarni 
tartibga solishda mahalliy odat va an‟analar qo„llaniladi. Shuningdek, 
tegishli munosabat ishtirokchilari uchun majburiy bo„lgan qonun hujjatlari 
normalariga yoki shartnomaga zid bo„lgan ish muomalasi odatlari, 
mahalliy odat va an‟analar qo„llanilmaydi.

Download 2,02 Mb.