M a’lumki, ham do‘stlik mamlakatlarining hududini o ‘ndan bir
qismini o'rm onlar tashkil qiladi. Ular ichida juda k o ‘p miqdorda
turli dorivor о ‘simiiklar o ‘sadi. Shuning uchun ham o ‘rmonlarni
muhofaza qilish ularda y o w o y i holda о ‘sadigan dorivor
o'sim liklam i muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega.
Tabiatni, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan
(o‘rmon, suv va suv boyliklari, yer osti boyliklari va boshqalar)
to" g ‘ri va oqilona foydalangan holda, ularni kelgusi avlodlar uchun
saqlab qolish zarurligi bizning asosiy
qonunimiz - Respublika
Konstitutsiyasida o‘z aksini topgan.
Akademiklar E.M.Lavrenko va A.L.Taxtadjyanlar tashabbusi
bilan tuzilgan «Qizil kitob«ning y o ‘qolib ketgan va y o ‘qolib
ketish xavfi bo ‘lgan o ‘simliklarni, jum ladan dorivor o ‘simliklami
tabiiy o ‘sish sharoitida saqlab qolishda, y a’ni ularni muhofaza
qilishda ahamiyati juda kattadir. «Qizil kitob«da yo ‘qolib ketgan
va y o ‘qolib ketish xavfi b o ‘lgan o ‘simliklami faqat ro ‘yxati
keltirilgan bo ‘lmay, kitobda shu o ‘simliklami tabiiy o ‘sish
sharoitida saqlab qolish va tiklash qanday choralar ko‘rish
lozimligi hamda y o ‘qolib ketish sabablari keltirilgan.
Sobiq Ittifoq «Qizil kitob«iga 444 ta, 0 ‘zbekiston «Qizil
kitob»iga 163 ta o‘simlik, shu jum ladan 20 tadan oshiq dorivor
o ‘simiiklar kiritilgan. Ulammg xom-ashyosini turli maqsadlar
uchun yig‘ish qat’iy man etiladi. Shuning uchun zarur bo ‘lsa
ularni plantatsiyalarda o ‘stirish talab etiladi.
0 ‘zbekiston dorivor o ‘simliklaridan quyidagilar «Qizil
kitob»ga kirgan:
1. Anjir (yow oyi holda o ‘sadigani).
2. Anor (yow oyi holda o‘sadigani).
3. Bozulbang.
4. Viktor qoraqabug‘i.
5. Etmak.
6. Solab turlari.
7. Tilla rang adonis va boshqalar.
14
MaTumki hududlarda o‘sadigan o'sim lik va yashaydigan
hayvonlami tabiiy sharoitda saqlab qolish uchun qo‘riqxonalar
tashkil qilishni ahamiyati kattadir.
Dorivor o‘simliklami tabiatdagi
zaxirasini saqlab qolish va
har yili ulardan m a’lum miqdorda mahsulot tayyorlab turish
maqsadida, yuqorida aytib o ‘tilgan tadbirlardan tashqari yana
quyidagi qoidalarga rioya qilish maqsadga muvofiqdir:
1. Dorivor o ‘simlik mahsulotlarini o ‘z vaqtida to ‘g ‘ri va
kerakli miqdorda tayyorlash, to ‘g ‘ri quritish va saqlash lozim.
Bu esa yovvoyi holda o ‘sadigan dorivor o ‘simliklami ortiqcha
yig‘ib, keyinchalik ulami m og‘orlatib va chiritib yoki qurtlatib
ketishi natijasida tashlashdan saqlaydi.
2. Dorivor o ‘simlik mahsulotlarini
ilmiy asoslangan reja
b o ‘yicha, ko ‘p o ‘sadigan joylarni va zaxirasini to ‘g ‘ri aniqlab
bilgan hamda tayyorlanadigan joylarini vaqt-vaqtida almashtirib
turgan holda yig‘ish lozim. Agarda shu keltirilgan qoidalarga
amal qilinsa, bu dorivor о ‘simliklami tabiatda o ‘sish joyini saqlab
qolish mumkin.
3. K o‘p yillik o ‘simliklaming yer ustki qismi (bargi, guli,
mevasi) dan dori tayyorlanadigan b o ‘Isa, ularning ildizi bilan
sug‘urib olmaslik lozim. Bordi-yu, yer ostki organlari (ildizpoya,
ildiz, tuganak) kavlanadigan bo ‘lsa, mevasi pishib to ‘kilgandan
so‘ng yig‘ish kerak. Aks holda shu dorivor о ‘ simliklar keyinchalik
с ‘sha joyida о ‘sib chiqmasligi mumkin.
4. Yovvoyi holda o ‘sadigan dorivor о ‘simliklar dori tayyorlash
uchun yig‘ib olingctndan so‘ng (ayniqsa, yer osti organlari kavlab
olingandan so‘ng) ularning keyinchalik yana o ‘sib
chiqishiga
katta ahamiyat berish lozim. Buning uchun bir yerdan necha
yilgacha o ‘simlik mahsuiotini y ig ‘ish mumkin va necha yil dam
berish kerakhgi haqidagi qoidalarga qat’iy rioya qilish kerak.
5. Dorivor o‘simliklardan kompleks va hamma qismlaridan
to ‘liq foydalanish zarur b o ig a n d a ularning xom ashyosini
kamroq tayyorlash kerak. Natijada tabiiy o ‘sish joyida ularning
zaxiralarini saqlab qolish mumkin b o ‘ladi.
15
Agarda dorivor о ‘simiiklar ildizpoyasi, ildizi,
tuganak yoki
piyozi dorivor mahsulot b o ‘lsa, shu o ‘simliklaming yer ustki
qismini kimyoviy va farmakologik jihatdan o ‘rganib, yer ostki
organlari o ‘m ida ishlatishga tavsiya etish, shu o ‘simlikning tabiiy
o ‘sish joyidagi zaxirasini saqlab qolishda ahamiyati juda katta.
Bu ham dorivor o ‘simliklarni muhofaza qilishning asosiy
tadbirlaridan biridir.
6.
Dorivor o ‘simliklami sug‘oriladigan yerlarga ko‘proq ekib
o ‘stirish va ularni agrotexnikasini yaratilsa, respublikamizda
tabiiy sharoitda o'sayotgan dorivor о ‘simiiklar
zaxirasini saqlab
qolish imkoniyati yaratiladi.
Yuqorida keltirilgan dorivor о ‘simiiklar zaxirasini tabiatda
saqlab qolish tadbirlariga birinchi galda bu ishga mutasaddi
rahbarlar o ‘zlari qat’iy rioya qilishlari va boshqalardan ham buni
talab qilishlari lozim.
Shu ishlaming hammasi amalga oshirilsa, tabiat boyliklaridan
biri b o ‘lgan dorivor о ‘simiiklar tabiiy o ‘sish joylarida uzoq
vaqtlar saqlanib qoladi va insonga ko ‘p xizmat qiladi.
