DORIVOR O cSIMLIKLAR VA ULARNI
YETISHTIRISHNING QISQACHA TARIXT
Odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini
olish o ‘sitnliklar-giyohlar. Yer yuzida dorivor o ‘simliklarning
10-12 rning turi bor. 1000 dan ortiq o ‘simlik turlarining kimyoviy,
farmokologik va dorivorlik xossalari tekshirilgan. 0 ‘zbekistonda
dorivor o ‘simliklarning 577 turi mavjud. Shulardan hozirgi vaqtda
250 turi ilmiy tabobatda ishlatilmoqda. Dorivor o ‘simliklaming
organizmga ta ’siri ulam ing tarkibidagi birikmalarning miqdoriga
bog'liq. Bu birikmalar o ‘simlikning har xil qismlarida turli
miqdorda to‘planadi. Dori tayyorlashga o ‘simlikning kerakli
qismlari turli muddatlarda yig‘iladi. Masalan, po ‘stloq, kurtak
erta bahorda, barg o ‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda,
gullari to‘la ochilganda, meva va urug‘lari pishganda, yer osti
organlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech
kuzda olinadi.
Dorivor o ‘simliklarnmg ta ’sir etuvchi moddasi - alkoloidlar,
turli glikozidlar (antroglikozidlar, yurakka ta ’sir etuvchi
glikozidlar, saponinlar va b.), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi
va boshqa shilliq moddalar. Efir moylari, vitaminlar, smolalar
va boshqa birikmalar bo ‘lishi mumkin. K o ‘p o ‘simliklardan
mikroorganizm va viruslarni y o ‘qotadigan antibiotiklar va
fiionsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir guruhga
xos o'zaro yaqin kimyoviy birikmalar bir oila yoki turkumga
mansublarda uchraydi, shu bilan birga b a ’zi kimyoviy birikmalar
bir-biriga yaqin bo ‘lmagan, turli oilaga mansub o ‘simliklar
tarkibida ham b o ‘lishi mumkin.
Qadim zamondan boshlab inson y o w o y i holda o'sadigan
o ‘simliklami turli kasalliklami davolashda foydalanib keladi.
Hozirgi davrda dorivor o ‘simliklarni turi ko ‘payib, xalq
tibbiyoti shifobaxsh o ‘simliklar bilan boyigan.
Ilmiy tabobatda ishlatiladigan
dorivor o ‘simliklaming
aksariyati asrlar davomida xalq ishlatib kelgan o ‘simliklardan
7
olingan. Xalq meditsinasida qo‘llanib kelinadigan dorivor
o ‘simlikIami ilmiy tabobatda ishlatib b o ‘lmaydi. 0 ‘zbekistonda
dorivor o ‘sim liklardanko‘proqanor, achchiqmiya, bodom, dorivor
gulxayri, yong‘oq, ja g ‘-jag‘, zubturum, isiriq, itsigek, omonqora,
pista daraxti, sachratqi, choyo‘t, shildirbosh, shirinmiya,
shuvoq, yantoq, qizilcha, qoqio‘t va boshqalar tarqalgan.
Achchiqmiyadan - paxikarnin, isiriqdan garmin, itsigekdan
anabazin, omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin
alkoloidlari olinadi. Anor p o ‘stidan gijja haydovchi pelterin tanat
va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg‘am
k o ‘chiruvchi va yumshatuvchi, ja g ‘-jag‘ va lagoxilus dorilari qon
ketishni to ‘xtatuvchi, pista bujg‘uni va choyo‘tdan tayyorlangan
dorilar meda-ichak kasalliklarmi davolovchi sifatida ishlatiladi.
Dorivor o ‘simliklami 2 xil tavsiflash qabul qilingan:
1. Т а’sir qiluvchi moddalaming tarkibiga qarab - alkoloidli,
glikozidli, efir moyli, vitamin! i va boshqalar;
2. Farmokologik ko ‘rsatkichlariga qarab - tinchlantiruvchi,
og‘riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, shuningdek, yurak-tomir tizimiga
ta ’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini qo‘zg ‘atuvchi, qon
bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor о ‘simiiklar.
ToshkentdagikimyO"farmatsevtikazavodlaridaO‘zbekistonda
о ‘ sadigan va ekib о ‘ stiriladigan dorivor о ‘ simliklardan turli-tuman
dorilar tayyorlanadi. Masalan, oqqurayning ildizi va mevasidan
pesni davolashda qo‘llaniladigan psoralen, yapon soforasi
g ‘unchasidan vitamin A dek ta ’sir etuvchi rutin, omonqoradan
galantamin alkoloidi, kendordan strofantin, simarin, yurak
glikozidlari va boshqa preparatlar olina boshlandi.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek hozirgi vaqtda tibbiyotda 250
ga yaqin o ‘simliklaming mahsulotidan foydalaniladi. Shu
k o ‘rsatilgan dorivor о ‘simiiklar mahsulotining 48% yovvoyi
holda о ‘sadigan о ‘simliklardan, 30% turli tuproq iqlim sharoitida
joylashgan x o ‘jaliklam ing dorivor o ‘simliklar о ‘stiriladigan
maydonlarida tayyorlanadi. Qolgan 22% «aralash» guruhni
8
tashkil qiladi, y a’ni bu guruh dorivor o ‘simliklar mahsuloti ham
yovvoyi holda ham plantatsiyalarda o ‘sadigan, o ‘simliklardan
yig ‘iladi. Keyinchalik «aralash» guruh dorivor o ‘simliklardan
tayyorlanadigan dorivor mahsulotlaming salm og‘i umumiy
yig‘iladigan dorivor mahsulot miqdorida yil sayin oshib borishi
kutilmoqda.
Qanday
sabablarga k o ‘ra
sug‘oriladigan maydonlarda
o ‘stiriladigan dorivor o ‘simliklar mahsuloti yil sayin umumiy
tayyorlanadigan mahsulotlar miqdoridan k o ‘payib bormoqda?
Buning sabablari ko ‘p bo‘lib, asosiylari quyidagilardan iborat:
1. Yil sayin dorivor o ‘simliklar mahsulotiga ehtiyoj о ‘sib
borishi natijasida ularning xom-ashyosini tayyorlash miqdori ham
k o ‘paymoqda. Bu esa o ‘z navbatida qalor dorivor o ‘simliklarning
k o ‘p o ‘sadigan joyida kamayib ketishiga, natijada ularning xom-
ashyosini tayyorlanishini keskin chegaralanishi yoki butunlay
to ‘xtatilishiga olib kelishi.
( ) ‘zbekistonda yovvoyi holda o ‘sadigan bozulbang va
qoraqovuqlarning yer ustki qismi va piyozining k o ‘p tayyorlanishi
natijasida ulami zaxirasi (miqdori) tabiiy o ‘sish joyida juda ham
kamayib ketdi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda bu o ‘simliklar
0 ‘zbekiston «Qizil kitobiga» kiritildi. Shuning uchun ularning
tabiiy xom-ashyosini o ‘sish joyida tayyorlash to ‘xtatildi va
x o ‘jalik dalalarida hamda o ‘zlarini yovvoyi holda o ‘sadigan
joylarida o ‘stirilmoqda. Bunday misollarni k o ‘plab keltirish
mumkin.
2. Dorivor o ‘simliklar mahsulotiga muntazam ravishda
talabning oshib borishi va uni yovvoyi holda o ‘sadigan
o ‘simliklar hisobiga qondirilmasligi natijasida shu o ‘simliklami
sug‘oriladigan mintaqalarda o ‘stirishga to ‘g ‘ri kelmoqda.
3. B a’zan kamyob dorivor o ‘simliklarga talab katta b o ‘lsa-
yu, lekin ular yovvoyi holda, yig‘ish uchun noqulay joylarda
(masalan, Kavkaz va Qrimning to g ‘li tumanlarida o ‘sadigan
belladonna va boshqalar) yoki kam miqdorda, katta hududlarda
tarqoq holda (masalan, Rossiyaning Yevropa qismida keng
tarqalgan, lekin siyrak uchraydigan dorivor valeriana va
boshqalar) o ‘ssa, bu dorivor o ‘simliklar mahsulotini tayyorlash
sug‘oriladigan yerlarda o ‘stirishdan qimmatga tushadi. Shuning
uchun bunday o‘simliklami ham xo‘jaliklar dalalarida o ‘stirish
maqsadga muvofiq buladi.
4. Y o w o y i holda о‘sadigan dorivor o ‘ simiiklar xom-ashyosini
katta hajmda tayyorlashning qiyinchiligi, uni yig‘ib olish uchun
qishloq x o ‘jalik texnikasidan foydalanishning murakkabligi.
Plantatsiyada о ‘stiriladigan dorivor o ‘simliklar mahsulotini
qulay sharoitda va ta ’sirchan kimyoviy biologik faol moddalari
k o ‘p to ‘plangan davrda turli mexanizmlar yordamida yig‘ib olish
mumkin.
5. Qimmatbaho, tibbiyot uchun juda zarur b o ‘lgan dorivor
mahsulot respublikamizda uchramaydigan tropik yoki subtropik
iqlimli davlatlarda о ‘sadigan о ‘simliklardan tayyorlanadigan
b o ‘Isa, imkoni boricha shu o ‘simliklami o ‘zimizda o ‘stirish
maqsadga muvofiq b o ‘ladi.
Yangidan ekilishi kerak bo ‘lgan dorivor o ‘simiiklar
agrotexnikasi VILR hamda uning tajriba stansiyalarida, qisman
fanlar akademiyasi (FA), universitetlar va oliy o ‘quv yurtlarining
botanika bog‘larida ishlab chiqilmoqda. Bu sohada VILR va
uning tajriba stansiyaiaririi xizrnati katta bo ‘lib, ularda chet e!dan
keltirilgan bir qancha tropik va subtropik dorivor o ‘simliklami
Sobiq Ittifoq iqlimida o ‘stirishning agrotexnika qoidalari ishlab
chiqilgan. M amlakatimizning turli hududlarida (zonalarida)
joylashgan
x o ‘jaliklarida
quyidagi
dorivor
o ‘simliklar
o ‘stirilmoqda: xin daraxti, koka butasi, aloe turlari, ortosifbn,
dixroa, katta kella, sano (kassiya) turlari, meksika bangidevonasi,
kalanxoy turlari, uyatchang mimoza, to ‘q qizil passiflora,
rauvolfiya turlari, pushti katarantus (bo‘riguI), yumaloq bargli
Stefaniya, evkalipt turlari, b o ‘lakli ituzum va boshqalar.
Sug‘oriladigan maydonlarda o ‘stiriladigan dorivor o ‘simliklar
y o w o y i holda о‘sadigan dorivor o‘simliklardan katta farq
10
qiladi, ya’ni o ‘stiriladigan dorivor o ‘simlik mahsulotida begona
o ‘simliklar aralashmasi b o ‘lraaydi. Agrotexnika qoidalari
asosida o ‘stirilgan dorivor o ‘sim!iklar serhosil va biologik faol
moddalarga boy bo ladi.
Dorivor o ‘simliklarni serhosil navlarini tanlab olish, ulami
chatishtirish yoki poliploidli (xromosom sonlarini oshirish)
navlarini olish yo ‘li bilan ekiladigan dorivor o ‘simliklaming
hosildorligini va tarkibidagi biologik faol bo ‘lgan kimyoviy
birikmalar miqdorini oshirish mumkin.
Yuqorida aytib o ‘tilgan sabablarga k o ‘ra, b a’zi bir dorivor
o ‘simliklami o ‘stirish va ularning mahsulotlarini tayyorlash
yovvoyi holda o ‘sadigan dorivor o ‘simliklar mahsulotini
yig‘ishga qaraganda iqtisodiy jihatdan ancha arzonga tushadi.
0 ‘zbekistonda dorivor o‘simliklar asosan turli tuproq iqlim
hududlarida joylashgan Qishloq va suv xo‘jalik vazirligiga
qarashli xo ‘jaliklarda ekiladi.
O'zbekiston Respublikasida birinchi marta
1973-yilda
Toshkent viloyati B o‘stonliq tumanidagi xo ‘jaliklarda dorivor
o ‘simliklar ekila boshladi. Keyinroq (1978-yilda) Namangan
viloyati Pop tumanida Ibn Sino nomli dorivor o ‘simliklar
o ‘st?riladigan xo‘jalik tashkil qilindi. Bu x o ‘jalik dalalarida
qalampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor tirnoqgul,
n a’matak, achchiq shuvoq (erman), boTakli ituzum, mayda gulli
to g ‘rayxon va boshqa o ‘simlik.lar o ‘stirilgan. Ulardan yig‘ilgan
mahsulotlar ( ) ‘zbekiston dorixonalarini ta ’minlash uchun hamda
Chimkent kimyo-farmatsevtika zavodi va boshqa korxonalarga
j o ‘natilgan.
Hozirgi kunda dorivor o ‘simliklami o ‘stirib etishtiradigan
maxsus
xo ‘jaliklar
Buxoro,
Qashqadaryo,
Samarqand,
Surxondaryo hamda Toshkent viloyatlarida tashkil qilingan.
Respublikamizning
qariyb
hamma
viloyatlaridagi
«Farmatsiya» ishlab chiqarish biriashmalari qoshida dorivor
o ‘simliklar o ‘stiradigan maydonchalar tashkil qilingan b o ‘lib,
ii
ularda viloyat dorixonalar talabiga binoan tegishli o ‘simliklami
o ‘stirmoqdalar.
Hozirgi kunda Toshkent viloyati 0 ‘rta Chirchiq tumanidagi
dorivor
o ‘simliklarga
ixtisoslashgan
Oxunboboev
nomli
ixtisoslashgan xo‘jalik dalalarida qalampir yalpiz, dorivor
marmarak (mavrak), dorivor timoqgul, dorivor moychechak,
besh bo ‘lakli ituzum - arslonquyruq, pol-pola, n a’matak va
boshqa dorivor o‘simliklar o ‘stirilmoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi FA ga qarashli Toshkent botanika
bog‘ining sobiq katta ilmiy xodimi Q. H. X o‘jaev, keyinchalik
shu bog‘ning dorivor o ‘simliklami ma daniy lashtiri sh va
iqlimga
moslash
laboratoriyasining
mudiri,
katta
ilmiy
xodim Yu. M. Murdaxaev Toshkent farmatsevtika instituti
farmakognoziya va botanika kafedralarining ilmiy xodimlari
bilan hamkorlikda qardosh respublikalari hamda dunyoning
boshqa hudud (region)laridan keltirilgan 67 turdagi dorivor
o'sim liklarni Toshkent shahri iqlimida o ‘stirishga erishdilar.
Ularning fikrlarieha, yuqorida timoqgul, qalampir yalpiz,
dorivor marmarak (mavrak), dorivor valeriana, fenxel (dorixona
ukropi), dorivor moychechak, qora andiz, ajgon (zirai karmoni),
arpabodiyon, oddiy dastarbosh, na’matak turlari, butasimon
amorfa, qizil angishvonagul, yoyiq erizimum, kendir turlari,
Kavkaz yamsi, M an’chjuriya araliyasi, tog‘ jum rut, sano (kassiya)
turlari, patriniya, tuxumak, besh bo‘lakli arslonquyruq, dorivor
zangvizorba, yarim butasimon sekurinega, bo‘rigul turlari,
qoraqobiq turlari, belladonna, meksika bangidevonasi, pol-
pola, b o ‘lakli ituzum, gangituvchi buzulbang va boshqa dorivor
o ‘simliklami yetishtirish mumkin.
Hozirgi kunda tabiiy holda o ‘sayotgan dorivor o ‘simliklarni
zaxiralari insonlar ta ’sirida kamayib bormoqda. Buning о ‘mini
to ‘ldirish va xalqimiz ehtiyojini qondirish maqsadida dorivor
о ‘simiiklar turlarini ko ‘paytirish va ulam i 0 ‘zbekistonning
tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda sug‘oriladigan
12
mintaqalarda
ekib
o ‘stirish
maqsadga
muvofiq
bo ‘ladi.
0 ‘zbekistonda farmatsevtika sanoatini dorivor o‘simliklar
xom-ashyosi bilan ta ’minlash maqsadida yaqin yillar ichida
dorivor o ‘simliklami ekib o ‘stiradigan fermer va ixtisoslashgan
xo‘jaliklam i tashkil qilish va k o ‘paytirish maqsadga muvofiq
b o ia r edi.
| 