10.1-jadval.
Korxona xarajatlari o’zgarishining statistik tahlili (shartli)
-
Xarajatlar guruhlari
|
O’tgan davr
|
Joriy davr
|
O’zgarishi
|
O’zgarishi faktorlari, ming so’m
|
Ming so’m
|
Salmog’i
|
Ming so’m
|
Salmog’i
|
Ming so’m
|
Salmog’i
|
Xarajat-larni umumiy o’zgarishi evaziga
|
Struk- turaviy siljish evaziga
|
A
|
q0s0
|
d0
|
Q1s1
|
d1
|
qs
|
d=d1- d0
|
q0s0(Jqc-1,000)
|
q1s1d0- q1s1
|
I.
|
2400
|
0,60
0
|
4000
|
0,64
5
|
1600
|
0,045
|
1320
|
+280
|
II.
|
700
|
0,17
5
|
1000
|
0161
|
300
|
-0,014
|
385
|
-85
|
III.
|
600
|
0,15
0
|
800
|
0,12
9
|
200
|
-0,021
|
330
|
-130
|
IV.
|
300
|
0,07
5
|
400
|
0,06
5
|
100
|
-0,010
|
165
|
-65
|
Ja’ mi
|
q0s0
= 4000
|
d0= 1,00
0
|
q1s1
= 6200
|
d1= 1,00
0
|
qs
= 2200
|
d= 0,000
|
q0s0(Jqc - 1,000)=
2200
|
q1s1d0- q1s1)=
|
q c I
1,000 2400 6200 1,000 2400 1,550 1,000 1320
ming so’m va
0 0 qc
4000
strukturaviy siljish - shu guruh xarajatlar salmog’i o’zgarishi evaziga esa q1s1d0-
q1s1=280 ming so’mga ko’paygan.
Bunday hisoblashlar (tahlil)da inflyatsiya jarayonlarini ham mavjudligini e’tiborga olmoq zarur. O’zbekiston Respublikasi Davlat va statistika qo’mitasi hisob- kitoblariga qaraganda iste’mol narxlari indeksi (o’rtacha yillik) 2000 yilda 2,1%ga 2001-2,0%, 2002-1,6% ga teng bo’lgan. Inflyatsiyani haqiqiy darajasi - YaIMning deflyatori bilan ifodalanishini e’tiborga olganimizda ham inflyatsiyani mavjudligi ayon bo’lmoqda. Shuning uchun Inflyatsiya jarayonlarini buxgalteriya ob’ektlari (sh.j. xarajatlar) va hisobotlarni qayta baholash va tahlil qilishda hisobga olmoq zarurdir. Ma’lumki, xalqaro miqyosda 1973 yilda tashkil etilgan IASC (International Accounting Standarts Committies-hisobchilikning xalqaro standartlari qo’mitasi) bu masalani echish uchun BHHS (Buxgalteriya hisobining xalqaro standarti) № 15 ni ishlab chiqqan. Shunga binoan 2 ta metodika tayyorlangan: 1) buxgalteriya hisobi ob’ektlarini pulning bir xildagi xarid quvvati birliklarida baholash (Generel Price Level Accounting - GPL) metodikasi va 2) buxgalteriya hisobi ob’ektlarini joriy baholarda qayta baholash metodikasi (Current Cost Avccounting-CCA). CCA metodikasida inflyatsiya jarayonlarini korxona (tashkilot) balansining turli
moddalariga (qismlariga) turlicha ta’sir etishini e’tiborga olib barcha aktivlar (majburiyatlar)ni 2 guruhga: monetar va nomonetar aktiv (majburiyat)larga ajratishni tavsiya etadi. Monetar aktivlar-pul shaklida, yoxud kelishilgan pul to’lovlari yoki tushumlari (xarajatlarning 3 va 4 guruhlari).
Nomonetar aktivlarga asosiy kapital, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish zaxiralari va boshqalar kiritiladi. Xarajatlarning tarkibida bunday aktivlarga 1 va 2 guruhdagi xarajatlar kiritilishii mumkin. Bunday aktivlar (sh.j. xarajatlar) o’z mohiyatiga ko’ra vaqt o’tishi va baholarni o’zgarishi sababli qayta baholanib turilishi zarur. O’zbekiston Respublikasida ham buxgalteriya hisobi ob’ektlari va statistika hisoblarini qayta baholash borasida Milliy standartlar ishlab chiqilgan. Statistikada tahlil qilishda joriy davrdagi xarajatlar, oldingi davr baho va tariflarda, ya’ni solishtirma baholarda deflyatlashtirish asosida qayta baholanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot deflyatori yoki soha, tarmoq, ishlab chiqarish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda boshqa deflyatordan foydalanishi mumkin. Ya’ni solishtirma
baholardagi xarajatlar q1 p0
q1 p1 J p
formulasida hisoblanadi. Bunda q1 p1
davrdagi xarajatlar amaldagi baholarda, q1p0 - joriy davrdagi xarajatlarning solishtirma baholardagi hajmi, JR - YaIM deflyatori yoki bahoning boshqa indekslari.
Yig’ma statistika hisobotlar asosida xarajatlarni tahlil qilishga 2 xil yondoshish mumkin. Bunda di alohida olingan korxonaning ja’mi xarajatlardagi hissasini
hisoblagan holda yoki
d i
qi ci
qi ci
holida hisoblanib tahlil qilinadi. Bunda i = I, II,
III va IV guruh xarajatlardir. Tahlilda korxonalarda iste’mol qilingan tovarlar va xizmatlarning xususiyati (turi, sifati va boshqalar) dan kelib chiqqan holda deflyatlashtirishda baholarni u yoki bu turini tanlash ham muhim.
Ma’lumki korxona (tashkilot) xarajatlari tarkibida ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga kiritiladigan xarajatlarning hissasi yuqoridir. Shu xarajatlarning darajasi va dinamikasi korxona (tashkilot) ning xo’jalik - moliya faoliyatini, moliyaviy holati va barqarorligini belgilaydi. Shuning uchun statistika fani va faoliyatida bu masalani o’rganishga katta e’tibor beriladi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar asosida mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi, sotish bahosi, foyda va rentabellik ko’rsatkichlari hisoblanadi. Iqtisodiyotning tovar ishlab chiqaruvchi sohasiga kiradigan tarmoqlari statistikasida ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxning darajasi, tarkibi, strukturasi va dinamikasi etarli darajada churur va keng o’rganiladi. Ammo shuni qayd qilish kerakki, keyingi paytda bu masalaga bo’lgan ilmiy-amaliy qiziqish biroz pasaydi. Korxona (tashkilot) moliyaviy (korporativ moliya) statistikasida ham ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxning darajasi, dinamikasi, hamda ularni korxonaning xo’jalik-moliya faoliyati natijasini ifodalovchi ko’rsatkichlarga ta’siri ham o’rganiladi.
Bu ishni bajarishda statistik indekslar (individual, agregat va o’rtacha indekslar, indeks omili tahlili) tizimi, korrelyatsion-regression analiz, analizning boshqa murakkab usullari: ko’p o’lchamli guruhlashtirish, faktor analizi, klaster analizi, diskriminant analizi va boshqalari keng foydalaniladi. Qo’shimcha holda
shuni ta’kidlash lozimki, bozor iqtisodiyoti sharoitida alohida olingan yoxud
korxonalar to’plamida ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) larning turlari (assortimenti)ning ko’pligi, assortimentini bozor ehtiyojlariga qarab tez-tez o’zgarib turishi va hamda inflyatsiya (deflyatsiya) jarayonlarining kuchli ta’siri mavjudligi statistik tahlilda ko’zda tutilmog’i kerak. Ma’lumki, individual, agregat va o’rtacha indekslar yordamida faqat taqqoslama (taqqoslash mezonlariga javob beruvchi) mahsulot (ish, xizmat) lar bo’yicha tannarx dinamikasi o’rganilishi mumkin. Lekin qilingan xarajatlarni va tannarxni tovar baholari va valyuta kursini kuchli o’zgarishi holatida o’rganishi murakkab bo’lib qoladi. Bunday holda indekslar tizimidan foydalanishni inkor qilmagan holda 50-nchi yillarda ilmiy asoslangan va amaliyotga tadbiq qilinayotgan tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar (S) ko’rsatgichdan foydalanish o’rinlidir. Bunda
S qc ,
qp
bu erda: q - har turdagi mahsulotning miqdori; s - shu mahsulot bir birligining tannarxi; r - bir birlik mahsulotning sotish bahosi.
Alohida olingan korxonada tovar mahsuloti (ish, xizmat) ning bir so’miga kilingan xarajatlar dinamikasini o’rganishda uning qo’yidagi ko’rsatkichlari hisoblanadi:
S q0 c0
o’tgan davrdagi darajasi;
S 1
q1 c1
tovar va xizmatlarning o’tgan davrdagi bahosi asosida joriy
1
1 q p
0
davrdagi shartli darajasi;
S 1
q1 c0
joriy davrdagi assortiment bo’yicha o’tgan davrdagi darajasi.
1
0 q p
0
Yuqorida keltirilgan formulalar asosida tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar dinamikasiga ta’sir etuvchi faktorlarning (tovarlarning bahosi, assortimenti, tannarxini o’zgarishi) hissasini hisoblash mumkin (chizmaga qarang). Ammo bu ko’rsatkichda (S) ham inflyatsiya (deflyatsiya) ni tannarxni o’zgarishga ta’sirini bevosita o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun ham joriy davrdagi tannarxni solishtirma narxlarda baholash zarurdir.
Sotilgan
Barcha ko’rsatilgan omillar hissasi
tovarlar Assortiment
bahosining o’zgarishi
o’zgarishi
Tannarxning o’zgarishi
10.1- Chizma Tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar ko’rsatkichi dinamikasiga ta’sir etuvchi omillarning tahlili
Buning uchun tarmoqlar statistikasida ko’p yillar davomida qo’llanib kelingan mehnat predmetlaridan foydalanishni baholovchi solishtirma xarajatlarning yig’ma
indeksi
I m1 s0 q1
orqali
I m1 s1q1 -mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab
S
m
m1 s0 q1 m1 s0 q1
chiqarishda sarflangan xom ashyo va materiallar bahosi (S)ni o’zgarishini hisoblash ham mumkin. Ma’lumki, m – mahsulot (ish, xizmat) birligiga sarflangan xomashyo yoki materiallarning i turining sarfi, q – ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat) miqdori. Ammo, bu holda ham indeks (S) ni faqat taqqoslanadigan mahsulotlar bo’yicha hisoblanishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ma’lumki, korxona (tashkilot)lar ko’p turli faoliyatlar bilan shug’ullanishadi. Shuning uchun ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan nomonetar xarajatlarni solishtirma narxlarda baholashda YaIM deflyatori, sanoat, qishloq xo’jaligi, investitsiya deflyatorlari yoki bahoning boshqa indekslardan foydalanish mumkin.
Tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar ko’rsatkichdan qurilish mahsuloti tannarxi dinamikasi va qurilishda samaradorlikni o’rganishda qo’llanilishi mumkin. Bu ko’rsatkichdan muomala tarmoqlarida (savdo va umumiy ovqatlanish, tayyorlov, moddiy texnika ta’minoti va sotish va boshqalar) ham foydalanilish mumkin. Chunonchi muomala xarajatlarining nisbiy darajasi
y U
qp
100 муомала харажатлари 100;
товар обороти
Muomala xarajatlari statistikasida “U”ning
y1
mutloq (u) va nisbiy o’zgarishi
y0
va boshqa ko’rsatkichlar keng o’rganiladi.
Bir turdagi mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaruvchi korxona (tashkilot)lar uyushmasi, korporatsiyasi bo’yicha mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini dinamikasini o’rganishda tannarxning o’zgaruvchan (o’rtacha daraja indeksi), o’zgarmas tarkibli va tarkibiy (strukturaviy) indekslari keng qo’llaniladi. Bu indekslarni hisoblashda konserva zavodlarining shartli ma’lumotlaridan foydalanaylik.
|
