10.3-jadval
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda sotishdan tushgan tushumni va foyda ko’rsatkichlarining hisoblanishi (f № 2-f asosida)
-
Ko’rsatkichlar nomi
|
Satr kodi
|
O’tgan yilning tegishli davrida
|
Hisobot davrida
|
Daromad (foyda)
|
Xarajat (zarar)
|
Daromad
(foyda)
|
Xarajat (zarar)
|
A
|
B
|
1
|
2
|
3
|
4
|
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum
|
010
|
|
X
|
|
X
|
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi
|
020
|
X
|
|
X
|
|
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr. 010-020)
|
030
|
|
|
|
|
Davr xarajatlari, jami (satr. 050+060+070+080), sh.j.:
|
040
|
X
|
|
X
|
|
Sotish xarajatlari
|
050
|
X
|
X
|
X
|
|
Ma’muriy xarajatlar
|
060
|
X
|
|
X
|
|
Boshqa operatsion xarajatlar
|
070
|
X
|
|
X
|
|
Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan xisobot davri xarajatlari
|
080
|
X
|
|
X
|
|
Asosiy faoliyatining boshqa daromadlari
|
090
|
X
|
|
X
|
|
Asosiy faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 030- 040+090)
|
100
|
|
|
|
|
Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami (satr. 120+130+140+150+160),
|
110
|
|
X
|
|
X
|
Dividendlar shaklidagi daromadlar
|
120
|
|
X
|
|
X
|
Foizlar shaklidagi daromadlar
|
130
|
|
X
|
|
X
|
Uzoq muddatli ijara (lizing) dan daromadlar
|
140
|
|
X
|
|
X
|
Valyuta kursi farqidan daromadlar
|
150
|
|
X
|
|
X
|
Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari
|
160
|
|
X
|
|
X
|
Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajat-lar (satr. 180+190+200+210), sh.j.:
|
170
|
X
|
|
X
|
|
Foizlar shaklidagi xarajatlar
|
180
|
X
|
|
X
|
|
Uzoq muddatli ijara (lizing) bo’yicha foiz shaklidagi xarajatlar
|
190
|
X
|
|
X
|
|
Valyuta kursi farqidan zararlar
|
200
|
X
|
|
X
|
|
Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar
|
210
|
X
|
|
X
|
|
Umumiy xo’jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 100+110-170)
|
220
|
|
|
|
|
Favqulodda foyda va zararlar
|
230
|
|
|
|
|
Daromad (foyda) solig’i to’langunga qadar foyda (zarar) (satr. 220-230)
|
240
|
|
|
|
|
Daromad (foyda) solig’i
|
250
|
X
|
|
X
|
|
Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar
|
260
|
X
|
|
X
|
|
Hisobot davri sof foydasi (zarari), (satr. 240-250- 260)
|
270
|
|
|
|
|
Pul oqimining hajmi = taqsimlanmagan foyda (korxona balansining passiv qismida) bilan asosiy kapital va nomoddiy aktivlarga hisoblangan yillik amortizatsiya summasining yig’indisiga tengdir. Bunda BMT tomonidan ishlab chiqilgan va 1993 yilda 3-tahrir qilingan Milliy hisoblar tizimi (ba’zan milliy hisob-varaqlar tizimi ham deyiladi)da amortizatsiya ajratmalari ishlab chiqarish birliklarining amaliyot foydasi (ijara haqi, foizlar, amortizatsiya va foyda) tarkibiga kiritilishini e’tiborga olinsa, unda amortizatsiya ajratmalarini ham foydaning bir qismi, boshqa shaklga o’tkazilgan qismi sifatida qaralmog’i kerak.
Respublikamizda amal qilinayotgan hamma qonun va qoidalarga rioya qilgan holda foyda summalari aniqlangandan so’ng, uning statistik tahlili boshlanadi. Bu ishni statistikaning turli metodlari yordamida bajarish mumkin. Hamma metodlarni qo’llash, ishni hajmini oshib ketishiga olib kelishini hisobga olgan holda, biz faqat indeks metodi yordamida foydani tahlil qilish metodologiyasiga to’xtalamiz.
Ma’lumki, yalpi foydada mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda hissasi juda yuqori. Shu munosabati bilan aynan shu ko’rsatkichga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish zarur. Sotishdan olingan foydaga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilar:
sotiladigan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o’zgarishi;
sotiladigan mahsulot (ish, xizmatni) tarkibining o’zgarishi;
sotiladigan mahsulot (ish, xizmatni) tannarxining o’zgarishi;
sotiladigan mahsulotga bo’lgan sotish baholarining, ish va xizmatlarga bo’lgan tariflarning o’zgarishi kiradi.
Bu omillarni foydani umumiy summasiga ta’sirini baholash uchun, o’tgan va joriy davrdagi sotilgan mahsulotdan (ish, xizmat) tushgan tushum va ishlab chiqarish tannarxi haqida ma’lumotlar mavjud bo’lishi kerak va bu ko’rsatkichlarni joriy davrdagisini o’tgan davr baho va tannarxida qayta hisoblash darkor. Bu ish 10.4- jadvalda bajarilgan.
10.4-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar yordamida, birinchi navbatda mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda summasi o’zgarishini aniqlaymiz.
10.4-jadval
Mahsulot (ish, xizmat)ni sotishdan olingan yalpi foydaga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
-
Ko’rsatkichlar
|
O’tgan davr
|
Joriy davr
|
Joriy davr, o’tgan davr baho va tannarxida
|
1. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan
sof tushum, sotish baholarida, ming so’m. (qp)
|
12650
|
16392
|
13662
|
2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, ming
so’m (qz)
|
9614
|
11802
|
5876
|
3. Yalpi foyda, ming so’m (f)
|
3036
|
4590
|
7786
|
ф ф1 ф0 4590 3036 1554 ming so’m.
Endi omillar (faktorlar) ta’sirini hisoblaymiz. Yuqorida takidlanganidek, birinchi omil - sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o’zgarishi. Bu omilni ta’sirini o’lchash uchun quyidagi formula bilan sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi aniqlanadi:
I q1 p0
13662 1,080
yoki 108,0%
0
0
q q p
12650
Demak, sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmi 8% oshgan. Boshqa omillar ta’siri yo’q deb, foyda summasini shu proportsiyada o’sganligini aniqlaymiz.
ф(q) Ф1 (I q 1) 3036 0,08 243 ming so’m.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tarkibini o’zgarishini foydaga ta’siri quyidagicha o’lchanadi:
Ф1
Ф0
7786
3036
Ф( Т . С ) q p
q1 p0
13662
1 0
0 0
13662
12650
(0,5699019 0,24) 13662 0,3299019 13662 4507 ming so’m
Foyda summasiga sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini ta’siri, tannarx indeksi yordamida hisoblaniladi, ya’ni tannarxi indeksini sur’ati bilan maxrajining farqi bilan
I z1q1
bu erdan Ф
z q z q
0
1
z z q
( z )
1 1 0 1
Ф( z )
11082 5876 5926
ming so’m.
Tannarxni ortishi hisobidan korxona foyda summasi 5926 ming so’mga kamaygan.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) bahosini o’zgarishini olinadigan foydaga ta’siri baho indeksini sur’ati va maxrajini farqi bilan aniqlaniladi, ya’ni:
I p1q1
bu erdan Ф
p q p q
0
1
P p q
( P )
1 1 0 1
Ф( P ) 16392 13662 2730
ming so’m.
Biz, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan foyda summasi 1554 ming so’mga oshganligini bilamiz.
Xo’sh, bu o’zgarishga qaysi omillar ijobiy, va qaysi omillar salbiy ta’sir ko’rsatgan ekan? Bu savolga javob berish uchun ularni birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz, quyidagi formula bilan omillarning birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz:
Ф Ф(q) Ф(ТС ) Ф( Z ) Ф( p)
Ф 243 4507 (5926) 2730 1554 ming so’m
Ko’rinib turibdiki, uchta omil (1, 2, 4) ijobiy, bitta (3) omil salbiy ta’sir ko’rsatgan. Hisoblangan ma’lumotlar yana shuni ko’rsatadiki, foyda summasi asosan sotish bahosini oshishi va sotilgan mahsulotni assortimentini o’zgarishi hisobidan oshgan.
|
