CHET TILINI O'QISHDA LEKSIK KOMPETENTSIYANI
SHAKLLANTIRISH USULLARI
Xazratova Z.M. mustaqil izlanuvchi
O’zbekiston Davlat Jahon tillari universiteti,
(Toshkent, O’zbekiston)
Lug'atni o'zlashtirishda nutq faoliyatining barcha turlari juda katta rol o'ynaydi,
ammo aksariyat tadqiqotchilar bu jarayonda matnlarni o'qish etakchi rol o'ynaydi
degan fikrda.
Umumiy ta'rifga ko'ra, o'qish - bu ichki vaziyatda yuzaga keladigan, yozilgan
matndan ma'lumot olishga qaratilgan va qisqa muddatli xotirani vizual idrok etish
jarayonlari va axborotni qayta yozish jarayonida rag'batlantiruvchi, qabul qiluvchi,
vositachilik qiluvchi nutq faoliyatining turi hisoblanadi. Chet tilida o'qish - bu taqlid
qilmaslikka, balki chet tilidagi haqiqiy muloqot shakllaridan birini takrorlashga imkon
beradigan nutq faoliyatining biridir.
O'qish “axborotni idrok etish va faol qayta ishlash jarayoni deb hisoblanadi.
Bundan tashqari, u ikkita ko’rinishga ajratilgan. Birinchisi, bosma matnni idrok etish,
bu ma'lumotni idrok etish orqali qayta ishlashdir. .Ikkinchisi - qabul qilingan
ma'lumotni anglash, ya'ni ma'lumotni semantik qayta ishlash ".
O'qishning har bir turi asosida yotadigan quyidagi asosiy ko'nikmalarni ajratib
ko'rsatamiz:
- asosiy tarkibni tushunish (asosiy ma'lumotlarni aniqlash va ta'kidlash: birinchi
darajali ma'lumotni ikkinchi darajali ma'lumotlardan ajratish: hodisalar, faktlarning
mantiqiy yoki xronologik aloqasini o'rnatish: hodisalarning mumkin bo'lgan
rivojlanishini bashorat qilish: matndagi ma'lumotlarni umumlashtirish; o'qilgan
narsalar to'g'risida o'z fikrini bildirish);
- matndan to'liq ma'lumotni olish (tafsilotlarni to'liq va aniq tushunish: nimanidir
tasdiqlaydigan yoki oydinlashtiradigan ma'lumotni ajratib ko'rsatish; hodisalar
o'rtasidagi aloqani o'rnatish, ular o'rtasidagi sabab-ta'sir munosabatlarini ochib berish:
asosiy g'oyani aniqlash; ma'lumotni taqqoslash);
- zarur bo'lgan muhim ma'lumotlarni tushunish (matn mavzusining taxminiy
ta'rifi; matn janrining ta'rifi: har qanday masala bilan bog'liq ma'lumotlarni aniqlash:
ma'lumotlarning ahamiyatini aniqlash).
O'qishni tushunish bu umumiy og'zaki komponentning mahsulidir. Ya'ni,
o'qishni tushunish lingvistik mahoratga aylanishi mumkin, uni tinglash orqali
tushunish va ajratilgan so'zni o'qishda aniqlik va ravonlik o'lchovlari yordamida
baholash mumkin. Shunday qilib, o'qish kompetentsiyasining dastlabki bosqichlarida
106
o'qishni tushunish dekodlash bilan chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin, chunki
so'zlarni o'qish qobiliyati matnni tushunish qobiliyatini cheklaydi. O'qish qobiliyatlari
rivojlanib, asta-sekin matnni tushunish tajribasi ortib borar ekan, tushunish
dekodlashga unchalik bog'liq bo'lmasligi va o'qishni tushunish rivojlanishini
cheklaydigan umumiy lingvistik tushunish qobiliyatlari bilan chambarchas bog'liq
bo'lishi kutilmoqda. Oddiy qilib aytganda, o'qishni tushunishga xalaqit beradigan
muqobil yo'llar mavjud, chunki dekodlash va tinglashni tushunish o'qishni tushunish
uchun mustaqil to'siqlar bo'lishi mumkin.
Zamonaviy metodika so'z boyligini taqdim etish va uni talabalar nutqida
faollashtirish uchun turli usul va metodlarni taklif etadi. Muayyan o'qitish uslubini
tanlashda o'qituvchi bir necha omillarni hisobga olishi kerak: o'quvchilarning yoshi,
ularning tilni bilishi, darsning maqsad va vazifalari va o'rganilgan so'z boyligi turi va
darajasi. O'rta maktabda o'quvchilarda so'z boyligini tashkil etish va uni yodlashning
eng samarali usullarini mustaqil ravishda tanlash ko'nikmalarini shakllantirish
zaruriyati paydo bo'ladi. Talabalar, shuningdek, o'rganilgan so'z boyliklarini hayotga
yaqin vaziyatlarda moslashuvchan ravishda qo'llashlari kerak.
Lug'at kompetentsiyasining o'qish nuqtayi nazaridan ma'nosi bu matnni
tushunishdir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, o'qish ko'rsatkichlarining eng muhim
ko'rsatkichi bu tushunish hisoblanadi. O'qishni tushunishni qanday yaxshilashni bilish
kelajakdagi har qanday leksik savodxonlikni rivojlantirishda asosiy turtki bo'lishi
kerak. Shunday qilib, leksik ko'nikmalarning o'qib tushunishni rivojlantirishga bo'lgan
munosabati va hissasi juda muhimdir.
|
