1 - BOB. LOGISTIKA. LOGISTIKAGA KIRISH
1.1. Logistikaning mohiyati va asosiy qoidalari
Boshqaruvning har qanday darajasida iqtisodiyot resurslar (mehnat
va tabiiy), ishlab chiqarish vositalari, mehnat obyektlari va mahsulotlari,
ishlab chiqarish va savdo infratuzilmasi, moliya, iqtisodiy bilim va
axborotlardan foydalanishga asoslanadi. Inson resurslari mehnatga
layoqatli aholini anglatadi; tabiiy resurslar — yer, oʻsimliklar, foydali
qazilma minerallar, suv, havo, iqlim sharoitlari; ishlab chiqarish
vositalari – mashinalar, uskunalar, ishlab chiqarishga moʻljallangan
binolar va inshootlar; mehnat vositalari va mahsulotlari – qayta islash
oqibatida tayyor mahsulotga aylanuvchi materiallar; sanoat va tijorat
infratuzilmasi —ishlab chiqarishga xizmat quluvchi, transport, aloqa,
saqlash, elektr va suv ta‘minoti, kanalizatsiya, savdo va taqsimot xizmati
tizimi va obyektlari kompleksi; moliya resurslari - mahsulotlarni
yaratish va amalga oshirish bosqichlarida yuzaga keladigan pul
munosabatlari; iqtisodiy bilimlar va axborot deyilganda esa – iqtisodiy
jarayonlar bilan bogʻliq ilmiy nazariyalar va ma‘lumotlar tusuniladi.
Iqtisodiy resurslar hajmi doimo cheklangan. Shuning uchun
iqtisodiyotni oqilona boshqarish kerak, bu esa resurslarni eng yaxshi
foydalanish u jamiyat manfaatlari va ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qiluvchi eng samarali qarorlar va harakatlarni izlash va tanlashni
nazarda tutadi. Optimal yechimlar – cheklangan resurslar bilan yaxshi
natijalarga erishish imkonini beruvchi yechimlardir.
Iqtisodiyot nafaqat resurslar, obyektlar va ishlab chiqarish
jarayonlari, shuningdek mahsulot va xizmatlarni tarqatish, bunday
jarayonlar tashkil etish va boshqaruv tizimlari, balki boshqarishning
murakkab qonunlarini aks ettiruvchi, koʻrsatilgan muammolarni hal
qilishning nazariy va amaliy vositalarini aks ettiruvchi keng maxsus
ilmiy bilimlar sohasidir. Zamonaviy ta‘limni iqtisodiyot, uning
rivojlanish qonuniyatlari va tarkibiy qismlarini bilmasdan oʻrganishni
9
tasavvur qilish mumkin emas. U nafaqat maishiy turmushga, balki
biznes, sanoat va xizmatlarning iqtisodiy xoʻjaligiga, butun mamlakat va
umuman jahon hamjamiyatiga qoʻllanila boshladi.
Bozor iqtisodiyoti uch asosiy oʻzaro bogʻlangan boshqarish
vositalari – menejment, marketing va logistikani oʻz ichiga oladi.
Menejment – mavjud iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish
orqali maksimal foyda olishga qaratilgan boshqaruv faoliyatini nazarda
tutadi. Bu faoliyat bilan shugʻullanuvchi mutaxassislar menejerlar deb
ataladi.
Marketing – bozor tadqiqot uchun zarur boʻlgan, qidirish va sotib
olish imkoniyatlari tanlash uchun, va mahsulotlar va xizmatlar sotish,
kompaniya maksimal foyda keltiruvchi bunday narx siyosatini
shakllantirish uchun zarur. Marketing bilan shugʻullanuvchilar
marketologlar deb nomlanadi.
Logistika – menejment va marketing bilan funksional bogʻliq boʻlib
va iqtisodiy resurslar oqimlarini oʻz joylardan umumiy isteʻmolchiga
yetkazib berish xarajatlarini va vaqtini optimallashtirish bilan bogʻliq.
Bu boshqaruv vositasi bilan ishlovchi mutaxassislar logistlar deb ataladi.
Logistika nima va nima uchun bugungi kunda u tadbirkorlar,
menejerlar, reklamalar, ta‘minot zanjiri mutaxassislari, transport, saqlash
va ekspeditorlik biznesida, axborot texnologiyalari, moliyaviy, sugʻurta,
xavfsizlik tuzilmalari, olimlar, davlat nazorat apparatining xodimlari
orasida juda koʻp eʻtibor va qiziqish uygʻotmoqda?
―Logistika‖ atamasi bozor iqtisodiyotini isloh qilish va
xususiylashtirish bilan birga, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari, ishlab
chiqarilgan mahsulotlar, infratuzilmaning davlat
mulkchiligidan
salmoqli ulushini xususiy tarmoqqa oʻtkazish bilan birga kirib keldi.
Bundan oldin, ishlab chiqarish vositalari, bu vositalardan foydalanib
tayyorlangan barcha mahsulotlar va infratuzilma davlatga tegishli boʻlib,
ma‘muriy-buyruqbozlik boshqaruv usullari asosida korxonlarning
barcha ishlab chiqarish-xoʻjalik aloqalarini, barcha ichki va tashqi
savdoni shakllantirgan, tashkil qilgan va boshqargan. Davlat kuchli
markazlashgan boshqaruvga ega boʻlgan holda, iqtisodiyotda inqirozli
10
vaziyatni
yuzaga
kelishi,
korxonalardan
iqtisodiyotni
bozorni
boshqarishning samarali vositalaridan faol foydalanishni talab qildi.
Bunday vositalardan biri logistika hisoblanadi, chunki uning
yondashuvlari va funksiyalari asosan korxonalar oʻrtasida samarali
optimal aloqalarni shakllantirish, resurslar harakati uchun xarajatlarni va
vaqtni kamaytirish va shuning uchun mahsulot narxini qayta taqsimlash
va bozorlarda raqobatbardoshligini ta‘minlashga qaratilgan.
Logistika
–
resurslar
harakati
sohasidagi
xarajatlarni
kamaytirishning eng muhim vositasi deb e‘tirof etish mumkin.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida obyektiv ravishda resurslar harakatining
(oʻzgarishining) uchta sohasi: mahsulot ishlab chiqarish sohasi,
mahsulot va xizmatlar aylanmasi (muomalasi) sohasi, mahsulot va
xizmatlar isteʻmoli sohalari mavjud va oʻzaro ta‘sir koʻrsatadi.
Mahsulot ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi bilan u yanada
murakkablashadi, chunki mahsulotni yaratishda koʻpincha butun
dunyodagi (―global ishlab chiqarish‖ deb ataladi) joylashgan koʻplab
kompaniyalar ishtirok etadi. Mahsulot va xizmatlarni iste‘mol qilish, oʻz
navbatida, xaridorning individual talablariga yoʻnaltirilgan holda xilma-
xillashib bormoqda. Bunday sharoitda korxona-vositachilarga, mahsulot
va xizmatlar muomalasi sohasidagi harakatlarning, ya‘ni ishlab chiqarish
va iste‘mol sohalari oʻrtasida favqulodda ehtiyoj vujudga keladi. Ushbu
kompaniyalar, kompaniyaning ulgurji va chakana savdo vakili, yuk
tashish, transport, aloqa, saqlash va qadoqlash, qishloq xoʻjaligi,
moliyaviy, axborot, bozor, reklama, sugʻurta, bojxona, xavfsizlik
tashkilotlari, mahsulot bozori infratuzilmasini shakllantirish.
―Infratuzilma‖ atamasi lotincha soʻzlardan kelib chiqqan — infra,
ma‘nosi ―quyida‖, va tuzilma— ―tuzilish‖ boʻlib, mahsulot bozori
infratuzilmasi iqtisodiy oqim jarayonlarining normal ishlashi uchun
mas‘ul boʻlgan korxona va tashkilotlarning noishlab chiqarish
majmuasini anglatadi.
Chakana bozorning infratuzilmasi sohasida yangi mahsulotlar
yaratilmaydi, balki iqtisodiyotning ishlab chiqarish sektori chiqargan
mahsulotlar tannarxini oshiradi. Infratuzilma bilan bogʻliq ushbu
qoʻshilgan qiymat mahsulot-mahsulot boyliklarini boshqarish,
11
markirovkalash, ekspeditorlash, yuklash, tashish, tushirish, saqlash,
sugʻurtalash, omborxonalarda qayta ishlash, qoʻriqlah va sotish bilan
xizmatlarni amalga oshirish, ularga daromad soligʻi, aksiz soligʻi va
ustamalar solish bilan bogʻliq.
Samarali infratuzilma mahsulotlar narxiga qoʻshiluvchi xarajatlarni
optimallashtirishni oʻz ichiga oladi, bu uning raqobatbardoshligini va
shuning uchun mahsulot bozorida ushbu mahsulotga boʻlgan talabni
ta‘minlashi kerak. Bugungi kunda mamlakatimizda bunday qoʻshilgan
xarajatlar ulushi koʻpincha mahsulotlar tannarxining 1/3 qismidan oshib
ketadi. Bu koʻrsatkich boʻyicha mamlakatimiz, afsuski, ulgurji savdo,
saqlash, transport xoʻjaligi, ularga xizmat koʻrsatish uchun yuqori
tariflar, mahsulot oqimlarini samarasiz tashkil etish va boshqarilishi
tufayli koʻp mamlakatlardan oldinda bormoqda.
Jahon tajribasi shuni koʻrsatadiki, logistika bu xarajatni
kamaytirishda va savdo oqimlarini tezlashtirishda strategik muhim rol
oʻynashi kerak. Bu rol logistikaning quyidagi maqsadli qoidasiga
asoslanadi: bozor zarur miqdordagi zarur sifatdagi mahsulotlar bilan oʻz
vaqtida belgilangan manzilga yetib olishi kerak optimal xarajatga imkon
beradi.
Taqsimotni takomillashtirish yoʻllarini tahlil qilish va qidirish
logistikaning eng muhim postulati – tizimli yondashuv asosida
ta‘minlanadi. Demak, mahsulot taqsimotining butun oqim jarayonini
ushbu jarayonning barcha ishtirokchilari manfaatlarini muvofiqlashtirish
asosida uning tarkibiy bosqichlari va elementlarini birlashtirish va
integrasiyalash deb hisoblashingiz kerak.
Tizimli yondashuvining asosiy vazifasi – taqsimot jarayonini
optimallashtirish, hal etilmagan muammolarni aniqlashga yordam
beruvchi murakkab oʻzaro bogʻliq tadbirlarni ishlab chiqish, resurslarni
ustuvor eʻtibor va jamlashni talab qiladi.
Tizim – logistik yondashuv joriy jarayonlarni optimallashtirishning
iqtisodiy usullari va nazariyalaridan foydalanish orqali taqsimlashning
eng samarali variantini yaxshiroq borishni tanlashni oʻz ichiga oladi.
Aynan tizimli yondashuv logistikadan nafaqat mahsulotlar harakati
jarayonlarini optimallashtirish uchun foydalanish imkonini beradi, balki
12
tadqiqot va tajriba logistika optimallashtirish faoliyati bilan bogʻliq
koʻplab boshqa oqim jarayonlari uchun samarali imkoniyatlar yaratadi.
| 