Predmetleriň görnüşleriniň gurulmagy we kabul edilişiň

19 
Geometriýa boýunça mekdepde alnan bilimler we düşünjeler suratda 
ulanylan bolmaly: nokatlar, çyzyklar, tekiz geometriki figuralar we giňişleýin 
görnüşler baradaky düşünjeler – predmetleriň gurluşynyň we grafiki 
şekillendirilişiniň düşünilmeginiň esasy. 
Şekillendiriliş sungatynda esasy meseleleriniň biri hereketiň geçirilmegi 
bolup durýar. Göz bilen görülýän hereket giňişlikde ýagdaýlaryň baýlygy we 
dürliligi, ugurlaryň, ýapgytlaryň we jisimleriň öwrümleriniň ýa-da olaryň 
bölekleriniň biri-birine görä dürlüligi bilen tapawutlanýar. Asudalyk ýa-da deň 
agramlylyk hereketiň bellenilen pursady bolup durýar. 
Bir suratda şekillendiriş serişdeleri bilen, wagtyň bir pursadynda başdan 
ahyryna çenli geçýän, giňişlikde belli-bir hereketi görkezmek bolmaýar, hereketi 
düzýän umumy pursatlardan diňe bir pursady görkezmek bolýar. Şonuň üçin bir 
häsiýetli pursady tapmak gerek bolýar, ol bu hereketi doly açardy, onuň ahyry 
we başy barada pikir dörederdi. Şekillendiriş sungatlaryň dürli ugurlary 
hereketiň dürli taraplarynyň we görnüşleriniň geçirilmegini talap edýärler. 
Şekillendiriş sungatynda hereketiň dürli taraplarynyň we görnüşleriniň 
geçirilmegini talap edýärler. 
Şekillendiriş sungatynda hereketiň dürli görnüşleriniň geçirilmegi ýokary 
şekillendiriş we umumy medeniýetleri talap edýär. Okuw suratynyň maksady 
bolsa – hereketiň esasy ýönekeý düşünjelerini bermek we ony şekillendirmäge 
öwretmek. 
Ähli jisimler we olaryň bölekleri deňeşdirilen ýa-da ölçenilen bolup 
bilýärler, ýa-da aýdylmagyna görä, “biri-biri üçin gatnaşykda alnan” bolup 
bilerler. Görkezilen ölçeglilik – predmetleriň belli alamatlar boýunça ýa-da 
predmetiň özünde onuň bölekleriniň gatnaşygy – proporsional gatnaşyklar ýa-da 
proporsiýalar diýip atlandyrylýarlar. Proporsiýalar çyzykly ölçeg, meýdan, 
göwrüm, agram, reňk, güýç, berklik, ýagtylandyrma we ş. m. boýunça seredilip 
bilnerler. 
Proporsiýalary bilmek we olary ulanyp bilmek niýetlenen işiň üstünligini 
kesgitleýär. Mysal üçin, himiýada takyk agram proporsiýalar dürli maddalarda, 
birleşmeginde täze maddanyň alynmagynyň mümkinçiligini şertlendirýärler. 
Gurluşyk işinde gurluşyk materiallaryň düzüminde proporsiýalaryň bozulmagy 
desganyň dargamagyna getirip biler.

20 
Ortogonal we aksonometriki proýeksiýalar 
Amatly “tapylan” proporsiýalarda, ähli taraplary göz öňüne tutýan: wezipe, 
ykdysady, ýeriň belli şertlerini, gurluşyň çözülişinde materialyň dogry 
ulanylmagy, estetiki-desga sungatyň hakyky eseri bolup çykyş edýär. 
Ortogonal we aksonometriki proýeksiýalar şekiliň ýene-de bir görnüşiniň 
gurnama usulynyň öwrenilmegi üçin gerek bolýar,ol perspektiwadyr. Adam, 
görüşiniň gurluşyna görä, göwrüm predmetleri ortogonal we aksonometriki 
çyzgylarynda görüp bilmeýär. Giňişligiň tekizliginde biziň hakykatda görýän 
görnüşlerimizi şekillendirmek üçin, perspektiwa gurmagyň usuly bar bolýar. 
Perspektiwa şekili ortogonaldan we aksonometriki şekillerden aşakdaky 
aýratynlyklar boýunça tapawutlanýar: proýeksiýa parallel şöhleler bilen däl-de, 
bir nokada barýan şöhleleriň boguny bilen gurulýar. Predmetlerden serpikdirilen 

21 
ýagtylygyň boguny “görüş nokady” diýip atlandyrylýan, depesi gözüň 
garasynda bolan “görüş konusy” döredýär. “Görüş konusyň” esasy “görüş 
meýdanyny” düzýär. Gözden daşlaşma derejesi boýunça görüş meýdanyň 
ululygy ulanyp gidýär. 
Adamyň bir we iki gözüniň görüş meýdany görkezilen
Çyzgyjyň we sirkulyň kömegi bilen perspektiwanyň çyzgysyny gurmak 
üçin, perspektiwanyň ýörite kitaplarynda görkezilýän, nazary düzgünleri we 
tejribe usullary ulanýarlar: plan we fasadlar alynýarlar, görüş nokady saýlanýar, 
suratyň tekizligi kesgitlenýär we grafiki usullaryň biri bilen perspektiwa şekili 
gurulýar. Surat çekilende perspektiwa gurulma akylda, hakykaty görmegiň 
esasynda, perspektiwa gurulmanyň esasy kanunlarynyň bilinmeginde we 
predmetiň görnüşiniň aýdyň we giňişlik göz öňüne getirilmeginde ýerine 
ýetirilip bilner. Kagyzyň ýüzüne bu çylşyrymly seljermäniň eýýam taýýar 
netijeleri geçirilýärler, şonuň üçin tejribede suraty çekmek üçin şekili almagyň 

22 
logikasyny we şekiliň düzgün esaslaryny aýdyň göz öňüne getirmek ähmiýetli 
bolýar.
Suratyň tejribesinde çyzyklaryň ähli dürlüliginden kese we dik çyzyklary 
ähmiýetli bolýarlar. Dik çyzyk – bu asma. Asma boýunça jaýlaryň diwarlary 
dikeldýärler, agaçlar dik ösmäge ymtylýarlar, dik çyzyga görä adam bedeniniň 
hereketi kesgitlenýär. Kese çyzyk – bu jaýyň depesi we karnizleri, jaýda poly we 
stoluň üsti. Kese we dik ugurlar biziň daşymyzdaky tebigatda esasy bolup 
durýarlar, olara görä beýleki ugurlaryň dürlüligi kesgitlenýär. Şonuň üçin 
perspektiwada kese we dik çyzyklary gurup bilmegine ähmiýetli orun berilýär. 
Refleks – beýleki üstlerden serpikdirilen, ýagtylygyň şöhleleriniň üste täsir 
etmegi. Göni ýagtylykdan başga-da predmetleriň üstüne, beýleki predmetlerden 
gelýän ýa-da predmetiň bir bölekleriniň onuň beýleki böleklerine serpikdirilen 
ýagtylygyň şöhleleri düşýärler .Predmetde ýagtylyk kölegäniň ähli 
elementleriniň ýerleşişi: iň ýagty ýeriniň, ýagtylygyň, ýarymýagtylygyň, 
ýarymkölegäniň, hususy kölegäniň çyzgynyň, hususy kölegäniň, refleksiň we 
geçýän kölegäniň – predmetiň özüniň görnüşi, ýagtylygyň çeşmesiniň häsiýeti 
we onuň predmete görä ýagdaýy bilen şertlenen. 
Göz görüjisinden pesde ýerleşen görnüşi şekillendirmek 

23 
Kagyz ýüzüni tuşowkanyň kömegi esasynda bir syhly ton bilen örtmek usullary 

24 
Geometrik formalaryň gurnama usulynda şekillendirilişi 

25 
Geometrik formalary şekillendirmekde gurnama usullaryň ullanylyşy 

26 
Kükürt gutularynyň we tagta gutylarynyň şekilleri 

27 
Gaplaryň göwrimini we formasyny kölegeleriň, blikleriň hem-de gurnama çyzyklaryň 
esasynda şekillendirmek 

28 
Ýagtylyk kölegäniň paýlanylyşynyň obýektiw düzgünleri we onuň 
subýektiw kabul edilişiň aýratynlyklaryny, ak üste eýe bolan we ýagtylygyň bir 
çeşmesi bilen ýagtylandyrylan, ýönekeý geometriki jisimlerde yzarlamak we 
kabul etmek aňsat bolýar. Şardan başga, esasy geometriki jisimleri özüňe, berk 
ak kagyzyndan etmek aňsat bolýar. 
Ýagtylyk kölegesi barada has aýdyň pikir almak üçin onuň gurluşyny diňe 
daşky däl-de, eýsem içki üstlerde, şol bir geometriki jisimlerde görmek bolýar . 
Kölegeleri ähli ýerlerde gurmagyň düzgüni meňzeş, ýöne bellemek gerek bolýar 
– biri-birine seredip duran üstleriň predmetleriniň suratlarynda görkezilen, 
şonuň üçin refleksiň täsiri olarda güýçli ýüze çykyp biler. 
Plastiki taýdan çylşyrymly görnüşler şekillendirilende, mysal üçin adam 
bedeniniň ýa-da binagärlik desganyň şekillendirilmeginde, ýagtylykkölegesi 
geometriki jisimleri üçin bellenen düzgünler boýunça gurulmaly. Bu 
görnüşlerde çylşyrymly häsiýete eýe bolan ýagtylykkölegäni ynamly ulanmak 
üçin, görnüşi döredýän egrileriň häsiýetine düşünmek we seretmek gerek bolýar. 
Bu kesikleriň düşünilmegi ýagtylykkölegäniň elementleriniň ornuny tapmaga 
mümkinçilik berýär – öz kölegesiniň çyzygyny, iň ýagty ýerini, gaçýan 
kölegäni, bu göz öňüne getirme boýunça ähmiýetli bolýar. 
Taslamanyň döwründe grafiki şekillendirmekde binagärden bu häsiýetleriň 
ähli taraplaýyn geçirilişi talap edilmeýär. Binagäriň grafikasy ýeterlik derejede 
şertli bolup biler. Ýöne surata öwretmegiň dowamynda, has çuň düşünmek üçin, 
soňra tejribede ulanmak üçin, işleriň birnäçesini dürli ýagtylyk şertlerde 
ýagtylygy we fakturany doly geçirilmegi bilen ýerine ýetirmeli. 
Tejribede aýnaly üstlerde predmetleriň serpikdirilişini çyzmak bilen duş 
gelmeli bolýar. Interýer taslananda binagär görüş täsirine görä aýnaly üstleri 
ulanmaly bolýar, şonuň üçin ol, iň bolmanda, umumy häsiýetlerde aýnaly 
serpikdirmeleriň gurulmagynyň maksadyny göz öňüne getirmeli. Aýnaly 
serpikdirmäniň gurulmagynyň düzgüni örän ýönekeý we düşnükli (95, 96 sur.). 
Predmetiň islendik nokatlaryndan gelýän ýapgytlygyň şöhleleri aýnaly üstden 
serpikdirilýärler we seredýäniň gözüne düşýärler. Ýagtylygyň bir şöhlesiniň 
serpikdirilýän aýnasynyň nokady, predmetden gelýän şöhläniň gaçýan 
burçunyň, seredýäniň gözüne bu şöhläniň serpikdirme burçuna deň bolan 
ýerinde ýerleşer.
“Kompozisiýa” we “komponowka” sözleri bir many bilen birleşen, ýöne 
döredijiligiň dürli pursatlarynda ulanylýarlar. “Kompozisiýa” sözi “düzme” latin 
sözünden gelip çykýar. Bu adalga sungatda giň hem-de inçe mana eýe bolýar. 
Giň manyda bu adalga sazda, edebiýatda, teatrda, kinoda, binagärlikde we 
şekillendiriş sungatynda ulanylýar. Döredijilik taýdan – bu umumy pikir, 

29 
sungatyň eseriniň gurluşyny, onuň pikirini doly görkezýär. Tehniki gatnaşykda – 
bölekleriň ýerleşişi we olaryň bir umuma birleşmegi. 
Inçe manyda kompozisiýa sözi okuw suratynda – bu ölçegiň dogry saýlawy 
we kagyz listiniň alnan formasynda dogry ýerleşdirilmegi. Nädogry ýerleşdirme 
(nädogry kompozisiýa) predmetiň ýerine ýetirilen suratyň, tehniki taýdan gowy 
ýerine ýetirilen, hilini peseldýär, şonuň bilen bilelikde umumy işe bolan täsir 
hem peselýär. Köpsanly eskiz – garamalarda (kiçi formatda) we gutarnykly 
çyzgy-suratlarda binagärlikkompozisiýalaryň pikirleriniň döredilmeginiň 
tassyklanylmagynyň hadysasyny belli binagärlik-taslama ussahanalaryň 
işlerinde yzygider yzarlamak bolýar. Şonuň üçin surata bolan gatnaşygy 
döretmek üçin talyplaryň beýik binagärleri bilen duşuşyklar peýdaly bolýarlar. 

Download 2,17 Mb.