§. Burg¹ilash minorasi
BURG¹ILASH MINORASINI O¹RNATISH
Burg‘ilash minorasi qaziladigan nuqtaning ustiga qazishdan oldin o‘rnatiladi. Burg‘ilash minorasi ishlatilishi bo‘yicha tushi- rib-ko‘tarishning barcha turlarida, burg‘ilashda va mustahkam- lovchi quvurlarni, jihozlarni, tal sistemasi, burg‘ilash uskunalari- ni, mustahkamlovchi birikmani ushlab turishda va joylashtirish- da xizmat qiladi.
Hozirgi kunga kelib, asosan, metall konstruksiyadagi to‘rt oyoqli va A-ko‘rinishdagi minoralar ishlatilmoqda. Hozirgacha ishlab chiqarilgan va sinovdan o‘tkazilgan minora turlari quyidagilar:
to‘rt oyoqli;
A-ko‘rinishli;
M-ko‘rinishli, quyi va asosi bir xil o‘lchamli;
F-ko‘rinishli;
O-ko‘rinishli minoralar.
Minoraning o‘lchami va uning ko‘rsatkichlarini pastdan yuqoriga hisoblangan mustahkamlovchi quvurlar birikmasi, ilgakka tushadigan maksimal yuk, quvurlar tizmasi majmuasi uzunligi, quduq chuqurligi va boshqa ko‘rsatkichlarni hisobga olib ishlab chiqarilmoqda.
Ilgakka tushadigan yuk minoraning yuk ko‘tarish xarakteri va mustahkamligi bilan belgilanadi.
Minoraning balandligi — kranblok va rotor o‘rnatilgan qismdan oyoqlari qadaladigan polgacha bo‘lgan oraliqdir.
Minora balandligi quvurlar tizmasi majmualarining uzunligiga bog‘liq ko‘rsatkichdir. Agar quvurlar tizmasining majmuasi qanchali uzun bo‘lsa, tushirib-ko‘tarish jarayoni (TKJ), qiyinchiligi va boshqa holatlar ancha qisqaradi. Quvurlar tizmasi majmuasining balandligi ham ma'lum chegarada bo‘lib, ular 18—16, 22—26, 34—38 metrni tashkil etib, minoralarning balandligi 28, 41, 53 va ayrim hollarda 73 metr bo‘ladi.
16
6-jadval
Balandlik o‘lchami, m
|
Quduq chuqurligi, m
|
1000
|
1000—3500
|
3500 dan yuqori
|
Burg‘ilash polidan quvurlar tizmasi majmuasining pastki qismigacha bo‘lgan masofa, l1
|
1,3
|
1,5
|
1,5
|
Quvurlar tizmasi majmuasi uzunligi,
l2
|
16—18
|
22—26
|
34—38
|
Quvurlar tizmasi majmuasi yuqorisidan tal blok yuqorisigacha masofa, l3
|
5,7
|
8
|
8
|
Kranblokning asosi bilan tal blokka eng baland holatidagi quvurlar tizmasi majmuasining minimal balandligi, l4
|
5
|
9,5
|
9,5
|
Minora balandligi, L
|
28
|
41
|
53
|
Tushirib-ko‘tarish jarayonida quvurlar tizmasi majmuasining o‘lchami shunday bo‘lsinki, quduqdan quvurlar birikmasini ko‘tarayotganda ular kranblokka yoki uning oralig‘idagi ishchi qurilmalariga xalaqit bermasin.
6-jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlar tushirib-ko‘tarish jarayo- niga bog‘liq bo‘lgan quvurlar tizmasi majmuasining uzunligi, chuqurligi va minoraning balandligiga ta'sir qiladi.
A-ko‘rinishdagi minoraning (1-rasm) yuqori qism o‘lchami 2×2 m (1,8×1,8).
Minora ta'mirlanayotgan vaqtda kranblok pastki asosning ichidan erkin o‘ta olsin. Bunda kranblok balkalarning o‘lchami kichik bo‘ladi. Past poydevorning asosiy o‘lchami 8×8 metr. Minora darvozasining o‘lchami 12 metr bo‘lib, undan har bir quvur ishlash sharoitga to‘sqinlik qilmasin.
MINORANI TASHKIL ETGAN QISMLAR
Minoralarning yuqori ishlash maydoni:
41 m li minora uchun 22 metr.
53 m li minora uchun 22 yoki 32 metrli quvurlar tizmasi maj- muasidan tayyorlanadi va ikkinchi burg‘ilash usta yordamchisi ayvonchaga o‘rnashadi.
2 — Burg‘ilash mashinalari va uskunalari 17
1-rasm. A-ko‘rinishdagi burg‘ilash minorasi:
1 — asos (poydevor); 2 — minora; S — stelaj va ko‘prik; 4 — burg‘ilash shlangi; 5 — burg‘ilash kolonnasini ushlovchi moslama; 6 — vertlyug; 7 — ilgak bloki; 8 — po‘lat arqon; 9 — balkon; 10 — kranblok va u o‘rnatilgan joy; 11 — zinapoya; 12 — svecha o‘rnatiladigan joy (podsvechnik); 1S — rotor; 14 — yordamchi chig‘ir; 15 — burg‘ilash nasosi; 16 — kuch uzatma; 17 — burg‘ilash nasosi; 18 — quvvat beruvchi stansiya; 19 — rezervuarlar; 20 — aylanma jarayon yoki sirkulatsion sistema; 21 — tozalash
mexanizmlar; 22 — nov (jelob).
18
2-rasm. To‘rt oyoqli burg‘ilash minorasi:
1 — minora asosi; 2 — minora oyog‘i; S — zinapoya; 4 — po‘lat quvurlar firmasi; 5 — yuqorida usta ishlashi uchun joy; 6 — kranblok uchun joy; 7 — minoraning eng yuqori qismi; 8 — lyulkadagi svechalar o‘rnatiladigan joy; 9 — kranblok maydoni; 10 — lyulka; 11 — quvurlar ushlagichi (пaлeц).
19
Birinchi burg‘ilash yordamchisi pastda, ikkinchisi yuqorida, ya'ni lyulkada joylashadi va ular tushirib-ko‘tarish jarayonida quvurlar majmuasini svechadonga taxlaydi yoki quvurga ketma- ket tushiradilar. huning uchun ikkinchi burg‘ilash ustasi ayvondan o‘rin egallaydi.
Ayvon — to‘rt tomoni berkitilgan, maxsus kirish joyi bo‘lgan lyulkadan tashkil topgan.Lyulkaning eni 80 sm, balandligi 100— 120 sm bo‘ladi.
Quvurlar birikmasi yoki quvurlar tizmasi majmuasi uchun maxsus joy bo‘lib, uning ikki tarafidan 114 mm li quvur orqali maxsus ushlagich bilan minora yon tarafiga mahkam biriktirilgan. Har xil holatlarning oldini olish uchun quvurlar birikmasi minoraning ikki tomoniga taxlanadi va uni ushlagich yordamida
mahkamlab qo‘yiladi (2-rasmning 11-siga qarang).
Maxsus ishchi narvon burg‘ilash ustasining ikkinchi yordam- chi ustasi burg‘ilash minorasini ta'mirlashi va har xil holatlarni tekshirib turishi uchun o‘rnatiladi. Narvon 50 sm balandlikda minoraning tashqi qismida 50—60 gradusda o‘rnatilib, metalldan tayyorlanadi.
Minoraning yuqori qismigacha yoritish lampalari joylashtiril- gan bo‘lib, ish jarayonida ishchilarni kun-u tun ishlashini ta'minlaydi. Minoraning loyihadagi chuqurlikkacha qazishini to‘liq tashkil etish uchun hamma ko‘rsatkichlar qo‘yilgan talablarni qondirishi kerak.
Minoralar texnologik holati bo‘yicha bir necha turda ishlab chiqariladi.
Misol uchun, A-ko‘rinishli minoralar «Ypaлmam» zavodida БY-3000, БY-4000, БY-5000 va БY-200IV va h.k. markalarda mavjud bo‘lib, ko‘rinishi, konstruktiv holati, ta'mirlanish va tu- shirib-ko‘tarish bilan ta'minlangan 24 metrli quvurlar tizmasi majmuasiga to‘g‘ri keladigan holda ishlab chiqariladi.
Minoralarning ikki turi mavjudligi bilan bir qatorda payvandli yoki bolt-gayka qotirish bilan (quvur, shveller, uchburchakli metall va h.k.) taxlanadi.
YPБ-4C burg‘ilash minorasi struktura qudug‘i diametri 60 mm —1200 m, izlov qudug‘i uchun 73 mm — 750 metrgacha va ularning ilgakka tushadigan yuk 15 tonnadan 20 tonnagacha bo‘lib, aylantirib qazishga mo‘ljallangan.
Minora poydevori minoraga tushadigan barcha yuklarni, qarshiliklar va ta'sirlarning eng asosini qabul qiluvchi hisoblanadi.
20
Poydevor metall aylana, uchburchak yoki ikki tomonli balkalardan iborat bo‘lib, bolt gayka bilan mahkamlangan yoki payvandlan- gan bo‘ladi. Uning yuqorisiga preventordan boshqa barcha asbob- uskunalar joylashtiriladi.
7-jadval
Uskunalar
|
Ko‘rsatkichlar
|
Rotor
|
250 mm, 89 dan 430 ayl/min, 75 ot k.
|
Nasos
|
9 Gr, 1 dona, 45 ot k.
|
Vertlyug
|
o‘tish oralig‘i 32 mm, 450 ayl/min.
|
Chig‘ir
|
75 ot k., tortishi 3 tonna, ostnastka 3×4
|
S-rasm. Minorani tortib turg‘izish:
1 — minora oyog‘i; 2 — tortuvchi po‘lat arqon; S — vintli tortuvchi moslama; 4 — yakor; 5 — bog‘lash bog‘i; 6 — ko‘milgan quvur yoki yog‘och; 7 — qazilgan chuqurlik; 8 — yerning yuza qismi.
Chidamli minorani turg‘izish yoki tortishning eng yaxshi usuli:
16 mm po‘lat arqon bilan ko‘milgan yog‘ochga minora oyog‘i diagonali bo‘yicha mustahkamlanadi (3-rasm). Yerga mahkamlangan yog‘och yoki quvurga yakor biriktiriladi. Yakor va tortish po‘lat
21
arqoni bir-biriga vint orqali mahkamlanib tortiladi va natijada minora turg‘iziladi.
Minoraning uch tomoni 6—8 m balandlikda brezent, to‘l yoki maxsus material bilan berkitiladi va u ishchilarni iqlim ta'siridan saqlaydi.
Kranblok ostidagi pol bo‘lim yog‘och yoki temir bilan panja- rasimon qilib atrofi berkitiladi. Minorani ta'mirlash, ularni yig‘ish va bo‘laklash, minoraning o‘zidagi kuzatish qurilmasi Kershin- baun usuli bilan «yuqoridan — pastga», ba'zida «pastdan — yuqoriga» yoki maxsus ta'mirlash kranlarda uchraydigan bo‘lib, qo‘l vazifasini bajaradi. Gorizontal holda yig‘ilib, keyin vertikal holda o‘rnatiladi. Minoralar o‘rmonlarda, dengizda va quruqlikda turli usullarda yig‘ilib, bo‘laklanadi. Ba'zi minoralarning yuk ko‘tarish holati quyidagi jadvalda keltirilgan:
8-jadval
Minora turlari
|
Osnastka
|
Yuk ko‘tarishi, t
|
BM-70
|
7×8
|
400
|
BM-41
|
5×6
|
150
|
BAC-42
|
5×6
|
200
|
BM-53
|
6×7
|
300
|
BM-28
|
4×5
|
110
|
Minorani ta'mirlash ta'mirlash prorabi, brigadir va bosh mexanik nazorati ostida bajariladi. To‘liq ta'mirlangan yoki bo‘laklangan minorani qabul qilish, topshirish maxsus jurnalga belgilash bilan bosh muhandis va mexaniklar ishtirokida amalga oshiriladi.
MINORANI QAZISHDAN OLDINGI SINASH ISHLARI
Minora, asosan, yuk ko‘tara olish qobiliyati bo‘yicha tekshi- riladi va sinab ko‘riladi. inab ko‘rilganligi va uni ishlatishga ruxsat berilganligi rasmiy hujjat — akt jurnaliga qayd qilinadi. Minora- lar bir necha turlarda ishlab chiqarilgan va ishlab chiqarilmoqda. O‘zbekistonda Buxorodagi ta'mirlash korxonasi orqali ham kichik ta'mirlash ishlari amalga oshirilmoqda.
22
MINORALARNI HISOBLASH
Hisoblash ishlari minoraning afzalligi, iqtisodiy tejamkorligi va yuk ko‘tara olish qobiliyati orqali ifodalanadi.
Har bir minorada yon (gorizontal) va o‘q (vertikal) bo‘ylab yuklar ta'siri hisoblanadi.
rasmda: α — o‘q bo‘ylab minora oyog‘ining egilish burcha- gi; L — minora oyog‘ining o‘zagi uzunligi; BM-41 uchun L=403 sm ni tashkil etadi. R — inersiya radiusi bo‘lib, u formula orqali aniqlanadi.
Minoraga ta'sir qiladigan o‘q bo‘ylab yuk quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Qm=Qil + Qd + Pqq+ qil + qb,
bu yerda: Qil — ilgakka tushadigan eng ko‘p yuk bo‘lib, u butun tiz- mani, burg‘ilash yoki mustah-
kamlash quvurlari uchun quyi-
dagicha aniqlanadi:
4-rasm. O‘q bo‘ylab yuklanish.
Q Q 1 e K
il t
p ,
K — siqilib qolish (prixvat) koeffitsiyenti, 1,3% ga teng; Qd
— tushirib-ko‘tarish jarayonida uskunalarning doimiy o‘zgarmas
yuk hisoblangan bo‘lib, ularga: elevator, tal blok, ilgak, po‘lat arqonlar majmuasi kiradi va ular uchun Q d= 5 tonna qabul qilinadi; Pqq — quvurlardan tashkil topgan tizmani ko‘tarish vaqtida harakatlanayotgan po‘lat arqonning tortilishi. Ushbu holat qisqartirilgan quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Pqq
Qil Pd ,
n yts
bu yerda: n — tal sistemasidagi po‘lat arqonning osnastkadagi ishchi tolasi.
23
9-jadval
Osnastkada
|
3×4
|
4×5
|
5×6
|
6×7
|
n
|
6
|
8
|
10
|
12
|
yts — tal sistemaning foydali ish koeffitsiyenti bo‘lib, u osnastkaga bog‘liq hisoblanadi va yts = 0,85 deb olinadi.
Pqq — po‘lat arqonning qo‘zg‘almas qismi. U quyidagicha
aniqlanadi:
Pqq
Qil Qd
.
n ts
To‘rt oyoqli minora uchun mustahkamlik zaxira koeffitsiyen- ti quyidagicha aniqlanadi:
K il F ;
P0
bu yerda: K=1,5—2 ruxsat etiladi; σil — kritik kuchlanish.
il
4326 312,26 l
p
3,803 l 2 0, 01335 l 3 ;
p p
F — minora oyog‘ining kesishgan maydoni, P 0 — minoraning eng pastdagi oyog‘ining zo‘riqishi:
0
P Ql ;
4 cos
bu yerda: α — burg‘ilash minorasi oyog‘ining vertikal holatdagi egilish burchagi; l — BM-41 minorasining uzunligi; P — inersiya radiusi, u quyidagi formula orqali topiladi:
P ,
bu yerda: J — inersiya momenti:
.
J (D 4 d 4 )
64
Yuqoridagi hisob ishlari ishlab chiqarishda ishlatilmaydi, shu kabi mustahkamlik zaxira koeffitsiyenti, konstruksiyasi firma, zavod va tayyorlash korxonalarida aniqlanadi. Ishlab chiqarishda, asosan, ilgakka tushadigan og‘irlik hisoblanadi.
24
MINORANING TURINI ANIQLASH
Neftgaz quduqlarini burg‘ilashda barcha ma'lumotlar aniq- langandan so‘ng, chuqurlik va uni burg‘ilash yoki mustah- kamlash uchun quvurlar birikmasining kolonna hosil qiladigan yuk zaxirasi aniqlanadi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarga to‘liq javob beradigan minora ishlatishga ruxsat etiladi. Mustah- kamlovchi va burg‘ilash tizmalarining suyuqlik mavjud bo‘lgan holida siqilib qolishdagi yuklanish quyidagi formula orqali hisoblanadi:
Q Q 1 p ·K .
il kol
ts
Misol uchun: neftgaz quduqlarini burg‘ilashdagi tizmaning maksimum yuki 100 ts bo‘lsa, unda Qil =120 ts qabul qilinadi, ushbu ko‘rsatkichga mos ravishda BM-41 markadagi burg‘ilash
minorasi tanlanadi va uning yuk ko‘tarish qobiliyati 150 ton- nadir.
MINORAGA TA'SIR ETADIGAN YUKLAR
Minoraga ta'sir etadigan bo‘ylama yuk.
Minoraga ta'sir etadigan yuklarni quyidagi holatlarda uchra- tish mumkin:
minoraga taxlangan svechalarga ob-havo (shamol, dovul, kuchli yog‘ingarchilik) ning ta'siri;
minoraning barcha qismiga shamolning ta'siri;
minoraning yuqorisidagi ishchi ayvoniga shamolning ta'siri;
svechadondagi svechalar massasi orqali sodir bo‘ladigan bo‘ylama yuk;
katta tezlikda tushirib-ko‘tarish va h.k.
Agar shamolning tezligi 15 m/s dan katta bo‘lsa, minorada ishlash taqiqlanadi. Minorani doimiy ravishda tashqi ta'sirlar va yemirilishdan saqlash maqsadida uni maxsus bo‘yoqlar (ishchi- larning ishlashiga va ko‘rish organlariga ta'sir etmasligi kerak) bilan bo‘yaladi.
Ayrim minoralarning texnik tavsifi 10-jadvalda keltirilgan.
25
10-jadval
Ko‘rsatkichlar
|
Turlari va markasi
|
4 oyoqli
|
A-ko‘rinishli, 2 oyoqli
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
Ilgakka tushadigan yuk yoki ilgakning ko‘tara olish miqdori, t
|
300
|
300
|
200
|
150
|
200
|
200
|
250
|
Minora balandligi, m
|
53
|
53
|
41
|
41
|
42,83
|
42
|
53,4
|
Past poydevorning o‘lchami, m
|
10×10
|
10×10
|
8×8
|
8×8
|
—
|
—
|
—
|
Tayanch sharnirlar orasidagi masofa, m
|
—
|
—
|
—
|
—
|
9,2
|
9,2
|
10,73
|
Ayvonlar soni
|
2
|
2
|
1
|
1
|
1
|
1
|
1
|
Ayvonlarning joy- lashish balandligi, m Birinchisi
Ikkinchisi
|
24
36
|
22
35
|
22
—
|
22
—
|
24,2
—
|
24
—
|
35
—
|
Eng baland qismi o‘lchami, m
|
2×2
|
2×2
|
2×2
|
2×2
|
1,8×1,8
|
—/—
|
—/—
|
Minora og‘irligi, t
|
30,2
|
31
|
25
|
24
|
24
|
21
|
32,5
|
BURG¹ILASH MINORASINI HISOBLASH
Quduqlar burg‘ilash yo‘nalishiga qarab vertikal (tik) va gori- zontal (qiya) quduqlarga ajratiladi. Har bir quduq yo‘nalishini hisoblashga doir hisoblash usulini ko‘rsatib o‘tamiz.
Vertikal (tik) burg‘ilash minorasi og‘irligini hisoblash.
og‘ir birikma quvurlarning ilgakka tushayotgan og‘irligi: quduq loyihasiga qarab og‘ir birikmalar yukini quyidagicha aniqlash mumkin:
Q0= qH;
bu yerda: q — qulf va mufta og‘irligini e'tiborga olingan holda 1 metr quvur og‘irligi, kN(kg);
H — butun quvur birikmalari uzunligi, m.
Harakat qilayotgan burg‘ilash minoralarining maksimal verti- kal yuki og‘irligi quyidagicha aniqlanadi:
Q0 = q1·H + qm·H/L,
26
bu yerda: q1— 1 m silliq quvurning og‘irligi, kN (kg); qm — bitta mufta yoki qulf og‘irligi, kN (kg); L — quvur o‘rtacha uzunligi, m. Hisoblash vaqtida burg‘ilash birikmasi ichiga quyiladigan bur- g‘ilash eritmalari yo‘qolish yuklarini ham e'tiborga olish kerak;
ilgakka beriladigan qo‘shimcha yuklarni hisoblash: quduq o‘zanining qisilishi natijasida burg‘ilash birikmalarining ushlani- shi va yemirilishi, dinamik kuchlarning oshib ketishi natijasida qo‘shimcha kuchlar hosil bo‘ladi. Bu qo‘shimcha yuklarni to‘g‘rilovchi dinamik koeffitsiyentni 1,25 teng deb olinadi [A. A. Danilyan]. U holda ilgakka berilayotgan umumiy yuk og‘irligi quyidagicha topiladi:
Q = 1,25 Q0;
arqonning oxirgi qo‘zg‘almas barabanli lebyodkasida arqon tortilish yuklarini hisoblash: qo‘zg‘aluvchi (burg‘ilash chig‘iri) baraban lebyodkasidagi yukni quyidagicha topamiz:
Pqo‘zg‘aluvchi= Q§n(§—1)/ (§n—1) yoki Pqo‘zg‘aluvchi= Q(1—y)/(y—yn+1), qo‘zg‘almas arqon og‘irlik yuki esa quyidagicha aniqlanadi:
Pqo‘zg‘almas=Q(§—1)/§(§n—1) yoki Pqo‘zg‘almas= Q(1—y)yn/(1—yn),
bu yerda: n — tal sistemadagi ishchi tolalar soni; y — bitta qo‘zg‘aluvchi shkif uchun foydali ish koeffitsiyenti, 0,98 ga teng;
§ — foydali ish koeffitsiyentiga teskari kattalik, §=1/y=1/ 0,98=1,02 (tebranuvchi podshipniklardagi arqonli shkiflar).
Qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchi arqonlar uchun taxminiy og‘irlik kuchi quyidagicha topiladi:
Pqo‘zg‘almas+ Pqo‘zg‘aluvchi = Q/n,
bu yerda: n — talli blokdagi uskuna shkiv arqonlar soni.
burg‘ilash uskunalarni ko‘tarib-tushirish og‘irlik yukini (kranblok, talli blok, ilgak, shtrop, elevator va talli arqon) hisoblash: talli sistemani qancha yuk ko‘tarishini Pts — deb belgilaymiz;
burg‘ilash minorasining o‘zining og‘irligi Pm. hunday qilib, vertikal tik burg‘ilash minorasining umumiy og‘irligi quyidagicha aniqlanadi:
P = Q + Pqo‘zg‘almas + Pqo‘zg‘aluvchi + Pts + Pm.
27
VERTIKAL TIK BO¹LGAN MINORANING OG¹IRLIGINI HISOBLASH
Quduqlarni qurishda, burg‘ilash minoralarini tanlashda quduq tuzilishini quyidagicha loyihalash mumkin: 377 mm konduktorni 300 m ga, 168 mm burg‘ilash birikmasi 1900 m chuqurlikka tu- shirilgan; 168 mm burg‘ili quvurlar bilan burg‘ilanayapti, unga 203 mm og‘irlashtirilgan burg‘ili quvur biriktirilgan, og‘irlashti- rilgan burg‘ilash quvuri (obq)ning uzunligi 75 m. Minora og‘ir- ligini hisoblang.
Yechis h: ishlab turgan burg‘ilash minorasining maksimal vertikal og‘irlik yuklarini ko‘tarishini aniqlaymiz, buning uchun konduktorning og‘irligini quyidagi formula bilan aniqlaymiz:
Q0= q1·H + qm·H/L = 1,08·300 + 0,31·300/10 = 333 kN,
bu yerda: q1 = 1,08 kN — 1 m silliq quvurning og‘irligi, kN (kg);
qm= 0,31 kN — bitta mufta yoki qulf og‘irligi, kN (kg); L=10 m
— quvur o‘rtacha uzunligi, m.
Xuddi shunday 168 mm burg‘ili quvur og‘irligini topish uchun [Elyashevskiy] dan qiymatlarni olib formulaga qo‘yamiz:
q1= 0,39 kN; qm=0,093 kN, u holda:
Q0= q1·H + qm·H/L= 0,39·1900 + 0,093·1900/10 + 759 kN,
bu yerda: 1900/10 — oraliq birikmalardagi quvurlar soni. Burg‘i- lash uskunalarining og‘irligi:
G = q·(H—Lobq)+ Lobq ·qobq,
bu yerda: q — 1 m uzunlikdagi 168 mm burg‘ilash quvurlarining og‘irligi, kN(kg); Lobq — og‘irlashtirilgan burg‘ili quvur uzunligi, m; qobq — 203 mm og‘irlashtirilgan burg‘ili quvurning 1 m uzunligi og‘irligi, kN(kg). qe = 0,5 kN; qobq= 2 kN. Yuqoridagi formula- ga shu qiymatlarni qo‘yamiz:
G = 0,5(1900—75) + 752·2 = 1062,5 kN.
Hisob ishlarini bajarishda burg‘ilash quvurlari birikmalari va uskunalari og‘irligi e'tiborga olinadi. Ilgak, talli blok, elevator va kranblok og‘irligi quyidagicha: qil=15,7 kN; qtb = 33 kN; qe = 1,5 kN; qkb= 24,2 kN. U holda:
28
G1 = qil+ qtb + q + qkb.
Bu formulaga berilgan qiymatlarni o‘rniga qo‘ysak:
G1 = 15,7 + 33 + 1,5 + 24,2 = 74,4 kN.
Qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchi arqonlar uchun cho‘zilish kuchi quyidagicha topiladi:
P = G/n,
bu yerda: n — talli blokning ishchi roliklar soni, uni formulaga qo‘ysak, u holda: P=1062,5/4=266 kN.
Burg‘ilash minorasining umumiy maksimal og‘irligi quyidagicha topiladi:
Qmax= G + G1 + P + Pok,
bu yerda: Pok — ortiqcha kuch, kN; Pok = 500÷600 kN.
Qmax= 1062,5 + 74,4 + 266 + 500 = 1902,9 kN=1,903 MN= 2 MN.
NAZORAT SAVOLLARI
Qanday minora turlarini bilasiz?
Qaysi firmalar minoralar ishlab chiqaradi?
Bo‘ylama va o‘qqa nisbatan ta'sirlarning farqi nimada?
O‘zbekistonda ko‘proq qanday minoralardan foydalaniladi?
4-§. Tal sistemasi
TAL SISTEMASINI TASHKIL ETGAN QISMLAR
Neftgaz quduqlarini burg‘ilashdagi tushirib-ko‘tarish jarayo- nida asosan ishtirok etadigan uskunalar majmuasi «tal sistemasi» deb ataladi. U quyidagi uskunalardan tashkil topgan: chig‘ir, po‘lat arqon, kranblok, tal blok, ilgak blok, ilgak, sirg‘a, vertlyug.
Tal sistemasi qo‘zg‘almas kranblok (1), po‘lat arqonlar harakat- lanishi uchun shkivdan tashkil topgan (5-rasm) va u minora us- tiga joylashtiriladi, qo‘zg‘aluvchan tal blok (2) ham po‘lat arqonlar uchun tayyorlangan shkivlardan tashkil topgan yuqori va pastga harakatlanuvchi hisoblanadi.
29
5-rasm. Tal sistemasi:
1 — kranblok; 2 — tal blok.
Ushbu osnastka elementar va oddiy bo‘lib, undan quvurlar orqali yer osti namunasini yoki biror oddiy qurilmani tushirib ko‘tarishda foydalaniladi.
Q yukni l balandlikka ko‘tarish uchun arqonning uchidagi P1 kuchga ega bo‘lsin; shunda l balandlikka Q yuk erkin harakat- lanadi:
1 1
Ql = P l, bundan: Q = P .
Bir va ikki shkivli tal blokidagi qo‘zg‘almas qism burg‘ilash brusiga mahkamlanadi.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, Q yukni L balandlikka ko‘tarish uchun P2 kuch 2L masofani bosib o‘tadi:
QL= P 2l yoki Q = 2P ; P2 Q Q ,
2 2 2 n
bu yerda: n — tal sistemasidagi ishchi po‘lat arqon tolasi soni. Tal blokining yuqori sirg‘asida berkitilgan qo‘zg‘almas qismi
5-b rasmda ko‘rinib turibdi, bunda Q yuk l balandlik uchun P3
kuch 3l ni bosib o‘tadi:
Ql = P33l yoki Q = 3P3,
bu yerdan:
3
P3 Q .
30
Ishchi tolalari harakat vaqti chig‘irga bog‘liq: P Q . 5-rasmda-
x n
gi osnastkada u quyidagiga teng:
.
P Q
x n1
Po‘lat arqonining ko‘tarilishidagi tortilishi quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
Q P n
Ph.k
il ob
( 1),
n 1
bu yerda: § — tal po‘lat arqonining va po‘lat arqon shkivining qarshilik koeffitsiyenti. § =1,03; n — tal sistemasidagi ishchi po‘lat tolalarning soni.
Qo‘zg‘almas tal po‘lat arqonining tortilishi quyidagi formula orqali aniqlanadi. Osnastkadagi ishchi tolalarning tortilishi:
n
Phk (Qil Pd ) ( 1) ;
( 1)
S1 Phk 1 ,
1 1
0, 97 ,
1,03
S2 = S1·0,97;
|
S3 = S2·0,97;
|
S4= S3·0,97;
|
S5= S4·0,97;
|
S6=S5·0,97;
|
S7=S6·0,97;
|
S8= S7·0,97;
|
S9= S8·0,97;
|
bu yerda: y — po‘lat arqon shkivining FIK, u 0,98 ga teng deb, Danitslenuga muvofiq:
1 1
1, 02 .
0,98
Tal sistemasining FIK quyidagi formula orqali aniqlanadi:
ts
n 1
n ;
n ( 1)
Osnastka 5×6 da yts= 0,85, n = 10 ga teng.
Tal sistemasi burg‘ilash vaqtidan boshlab tal po‘lat arqon-
ning qo‘zg‘almas qismi minoraning oyog‘ida mahkam qilib biriktiriladi. Arqonga yuk indikatori tarozi (FNB-6) mahkam- lanadi va u orqali tal sistemasiga osilayotgan yuk nazorat qilib boriladi.
31
Po‘lat arqonining qo‘zg‘almas qismi orqali chig‘irning bara- banidagi statik tortilish kuchi va tolalarning soni 5-d rasmdagi osnastka orqali belgilanadi.
Tal sistemasidagi po‘lat arqonlarning ishdan chiqmasligi uchun shkivlar moylab turiladi va tashqi ta'sirlardan hi- moyalanish uchun himoya qurilmasi o‘rnatilgan. Tal siste- masidagi yukni tushirib-ko‘tarish alohida hisoblanadi va tinch holatga nisbatan olinadi. Osnastka 3×4, 4×5, 5×6, 7×8 holatda bo‘ladi va u yukni teng bo‘lib, yuklanishni kamayti- radi.
Kranblok burg‘ilash minorasining yuqorisida o‘rnatiladi va u tal sistemasining qo‘zg‘almas qismi hisoblanadi.
Burg‘ilash uskunasida ilgak, ilgakka shtrob va unga esa ele- vator orqali mahkamlovchi yoki yordamchi qurilmalar ilib ish- latilishi mumkin. Parmalash ishlarida esa shtrobdan so‘ng ver- tlyug, unga rezbali bog‘ bilan burg‘ilash kvadratiga va tizmaga biriktiriladi.
6-rasm. 4×5 osnastka:
1 — kranblok; 2 — aylanuvchi po‘lat arqonning oxiri; S — halqa; 4 — tal blok;
5 — po‘lat arqonning qo‘zg‘almas qismi; 6 — chig‘ir barabani.
32
7-rasm. Kranblok БY-40:
1 — payvandlangan rama; 2 — ikki shkivli tarmoq; S — po‘lat arqonning oxirgi uchi uchun katta shkiv; 4 — himoya qavati.
Kranbloklar ba'zi markalarining tavsifi 11-jadvalda keltirilgan.
11- jadval
Tavsif
|
Markalari
|
БY-40
|
БY -50BP
|
YЗ-200-2
|
Ilgakning normal yuk ko‘tarishi, t
|
40
|
50
|
200
|
Sistematik bo‘lmagan eng yuqori yuk, t
|
75
|
70
|
250
|
Po‘lat arqon uchun shkiv
|
5
|
5
|
6
|
Po‘lat arqon harakatlanuvchi shkiv diametr, mm
Kichik
Katta
|
|
|
|
600
|
800
|
1000
|
900
|
900
|
1120
|
Nov o‘lchami, mm
|
25
|
25
|
33
|
Shkivlarning joylashuv sxemasi
|
Ikki o‘qli
|
Shkiv o‘qining diametri, mm
|
—
|
170
|
220
|
Eslatm a. Yanada to‘liqroq ma'lumotlarga ega bo‘lish uchun internet va adabiyotlarga murojaat qiling.
3— Burg‘ilash mashinalari va uskunalari 33
Kranblokning ishlab chiqarishda ko‘proq nazorat qilinib turiladigan qismlari: podshipniklar, moylanib turiluvchi qismlar, bolt va gaykalarning mahkamligi, ishlash muddati va h.k.
TAL BLOK
Tal blok yuk ko‘tarish uchun mo‘ljallangan qo‘zg‘aluvchan qurilma neftgaz quduqlarini burg‘ilashda osnastkaning eng kichigi (4×5) bo‘lib, tal sistemasining bir bo‘lagidir va u ikki qismdan ibo- rat. U ilgak va sirg‘adan tashkil topgan bo‘lib, po‘lat arqon orqali bir-biri bilan biriktiriladigan, yuqori va pastga harakatlanadigan qurilmadir. hkiv, nov, novning himoyalovchi moslamalaridan tashkil topgan maxsus moylar (texnik vazelin Y-90 va h.k.) bilan moyla- nadigan va aylanma harakat vaqtida qarshilikni pasaytiradi, ish sa- maradorligini oshiradi.
8-rasm. TБH4-75 tal bloki:
1 — traversoy; 2 — asos; S — po‘lat arqon shkivi; 4 — o‘q; 5 — osma o‘qi;
6 — ostgich; 7 — sirg‘a; 8 — himoya qavati.
Har bir tal sistemasiga mos ravishda majmua holda yoki alohida tal bloklari («Ypaлmam», «Бappиkaдa» va boshq. zavod- larda) takliflarga qarab ikki turi ishlab chiqarilmoqda. Bu ikki holat avtomatik tushirib ko‘taruvchi yoki oddiy sistemalidir. Uning ko‘rinishi va tashkil etgan qismlari 8-rasmda keltirilgan.
34
12- jadval
Tal blokning texnik tavsifi
Ko‘rsatkichlar
|
O‘lchami
|
Markalari
|
Ilgakka tushadigan yuk
|
t
|
75
|
300
|
istematik paydo bo‘luvchi maksimum yuk
|
t
|
100
|
—
|
hkivdagi po‘lat arqon soni
|
dona
|
4
|
6
|
hkiv diametri
|
mm
|
800
|
1000
|
hkivning joylashish sxemasi
|
|
Bir o‘qli
|
hkiv tayanchi
|
|
Ostki rolikli
|
hkiv o‘qining diametri
|
mm
|
170
|
220
|
Nov o‘lchami
|
mm
|
28
|
32
|
Vtulka teshiklari o‘lchami
|
mm
|
3и-178
|
3m-178
|
Osilgan shtrop diametri
|
mm
|
—
|
—
|
hkiv tashqi diametri
|
mm
|
—
|
120
|
Umumiy o‘lchami:
|
|
|
|
uzunligi
eni (o‘q bo‘yicha) eni (shkiv diametri) og‘irligi
|
mm
|
1485
|
2685
|
mm
|
680
|
1125
|
mm
|
940
|
1160
|
kg
|
1290
|
4820
|
TALNING PO¹LAT ARQONI
Tal po‘lat arqoni metall simlardan tayyorlangan bo‘lib, ichki oralig‘ida va tashqi atrofida yemirilishning oldini olish maqsadida organik, plastmassa va ip bilan birgalikda aylana to‘qilgan holda ishlab chiqariladi.
Neftgaz quduqlarini burg‘ilashda tayyorlanayotgan po‘lat ar- qonlarning diametri 16 mm dan 38 mm gacha bo‘lib, 0,8±2 xa- tolikda tayyorlanadi va ularning tortishdagi mustahkamlik che- garasi 150—180 kgs/mm2 bo‘ladi.
Po‘lat arqonlar xalq xo‘jaligidagi po‘lat arqonlar (tros)ga o‘xshamagan bo‘lib, ularning texnik-texnologik talabi, tashqi diametri, tolalarning to‘qilishi, konstruksiyasi va tayyorlangan material turi boshqacharoqdir.
Tal po‘lat arqonlarning tashqi diametri ichki po‘lat arqon tolalari diametridan katta bo‘lib, ular tashqi ta'sir va yemirilishdan saqlasa, uning ichki tolalarining ingichkaligi esa po‘lat arqon-
35
rasm. Har xil o‘ramli po‘lat arqon:
I — xoch o‘ramli;
II — bir tomonlama o‘ramli.
a — o‘ng, b — chap.
ning egilish, qayishish, bukilish holatlariga yordam beradi. Po‘lat arqonning boshqa po‘lat arqonlar- dan davriyligining yana bir tomoni, uning o‘ramlarining uzunligi oddiy po‘lat arqonlarga nisbatan 2,5—5 marta uzunroq (9-rasmda ko‘r- satilgan). Po‘lat arqoni bilan bir- galikda qo‘shib to‘qiladigan maxsus ip zavodning o‘zida maxsus moy- da tayyorlanadi. O‘ng tomonli tu- tami oldinga, chap tomonli tuta- mi orqaga harakat qilishi uchun mo‘ljallangan.
Burg‘ilashda o‘ng xoch (krest) o‘ramli po‘lat arqonlar ishlatiladi. Po‘lat arqonlarning konstruksiyasi raqamli sistemada berilib, ular o‘ramlar soni o‘rta tarkibi (serdech- nik) dan tashkil topgan.
ЛK-PO turidagi po‘lat arqon
quyidagicha o‘qiladi: ЛK — o‘ramlarning to‘plami chiziqli birikishini bildiradi, PO — to‘qilish turi bir xil, diametri har xil tolalarni ang- latadi.
Tal po‘lat arqonlari neft va gaz quduqlarini burg‘ilash uskunalari uchun 570, 720, 950 metrli qilib ishlab chiqari- ladi.
10-rasm. Po‘lat arqonning tuzilishi.
36
11-rasm. Po‘lat arqon tolalarining joylashishi.
Misol uchun 6×7±1 o‘lchamni ko‘rsak, bu yerda: 6 — tutam soni, 7 — o‘ram soni. 1 — markazlovchini ajratib turuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Ular moy bilan bo‘ktirilgan bo‘ladi. Po‘lat arqondagi o‘ramlar sonini ifodalovchi 6×7=42 dona tola miqdordaligini bildiradi.
Burg‘ilashda ishlatilayotgan po‘lat arqonlarning tavsifi 13-jadvalda ko‘rsatilgan. 9-rasmda a — o‘ng, b — chap bir tarafli o‘ramli po‘lat arqonlarning ko‘rinishi tasvirlangan. 10-rasm o‘rta oraliqdagi joyni tasvirlab, moyni saqlash maqsadida maxsus iplar joylashtiriladi.
1S -jadval
ЛK-PO markada ishlab chiqariladigan, burg‘ilashda ishlatiladigan po‘lat arqonlarning o‘lchamlari
Po‘lat arqon tolalarining diametri
|
Po‘lat arqonning hamma tolalari ko‘ndalang kesim yuzi
|
100 m po‘lat arqonning moylangan og‘irligi, kg
|
Po‘lat arqonning sitil- ish kuchlanishi,
kgs/mm2
|
Po‘lat arqonning diametri
|
Markaziy o‘ram
|
Birinchi qatlam o‘ramining olti tolasi
|
Ikki qatlam tutamining o‘n ikki tolasi
|
Uchinchi qatlam tutamining o‘n ikki tolasi
|
Tolaning hisoblangan mustahkamlik oralig‘i,
kgs/mm2
|
Katta o‘lchamdagi
|
Kichik o‘lchamdagi
|
160
|
170
|
180
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
25
|
1,35
|
1,3
|
1,2
|
0,85
|
1,6
|
262,18
|
245
|
35650
|
37880
|
40110
|
28
|
1,55
|
1,45
|
1,3
|
1
|
1,8
|
382,71
|
300
|
45240
|
48070
|
50900
|
32
|
2,7
|
1,6
|
1,5
|
1,1
|
2
|
409,62
|
380
|
55700
|
59190
|
62672
|
35
|
1,85
|
1,75
|
1,65
|
1,2
|
2,2
|
494,01
|
464
|
67180
|
71380
|
75580
|
38
|
2
|
1,9
|
1,8
|
1,3
|
2,4
|
585,32
|
545
|
79618
|
84580
|
89560
|
37
Ushbu jadval I. V. Eliyashevskiy, M. N. toronskiy, Ya. M. Orsulyak. «Tипobыe зaдauи и pacueты b бypeнии». (— M.,
«Heдpa», 1982-y.) kitobidan olindi.
TAL PO¹LAT ARQONLARINI HISOBLASH
Tal po‘lat arqonining ishdan chiqish sabablari chig‘ir baraba- nining diametri, tal blok, kranblokdagi po‘lat arqon shkivining diametri, po‘lat arqon shkivining nov profili va po‘lat arqonning mahkamlanish turiga bog‘liq.
Po‘lat arqon shkivining va chig‘ir barabanining diametri qanchali katta bo‘lsa, kuchlanish yoki zo‘riqishi shunchali kam bo‘lib, yig‘ma po‘lat arqonning zo‘riqishi kamayib, yemirilishi shunchali kam bo‘ladi. Undan tashqari po‘lat arqonni ishlatish qoidalari qanchalik to‘g‘ri bajarilganiga ham bog‘liq. Agar po‘lat arqon umumiy o‘ramining 5% miqdoridan yuqori holatda tolaning uzilishi bo‘lsa, keyingi ishlatishga texnik nazorat qoidalariga mos
x
ravishda ruxsat etilmaydi. Q yukni P kattalikda ko‘tarishdagi
x
hisoblash ishlari quyidagicha olib boriladi. P ni bilgan holda po‘lat
r
hk
r
arqonning sitilish kuchlanishi orqali aniqlaniladi: P =P ·n; P
ni 13-jadvaldan tanlaymiz. Burg‘ilash chig‘iri uchun po‘lat arqonning 3—4 mustahkamlik zaxirasi oralig‘ida olamiz. Po‘lat arqonning sitilish kuchi aniqlangandan so‘ng, uni tortilishdagi va ortiqcha kuchdagi yig‘indi va zo‘riqishini quyidagi formulaga ko‘ra tekshirib ko‘rish kerak:
Px 3 E ,
yig‘ p zo‘r
2 8 D
i
4
bu yerda: Px — barabanda harakatlanayotgan po‘lat arqon oxiri- ning tortilishi, kgs; i — po‘lat arqondagi tolalar soni; b — po‘lat arqondagi tolalar diametri; E — tola materialining qayishqoqlik moduli, u 2 100 000 kgs/sm2 ga teng; D — shkiv yoki baraban- ning bir aylanish diametri (hisoblashda eng kichigi olinadi).
Kompaund po‘lat arqoni uchun formula quyidagi ko‘rinishga ega:
Px 3 E 2 ,
yig‘
(i 2 i 2 ) 8 D
4 1 1 2 2
bu yerda: b1, b2 — tolalar diametriga to‘g‘ri keladigan kattaliklar bo‘lib b2 — tashqi diametri va b1 — ichki diametridan katta.
38
Po‘lat arqonning mustahkamlik zaxirasi:
v
yig‘
n ,
bu yerda: σ v — tolaning tortilishdagi mustahkamlik oralig‘i bo‘lib, 150—160—170 va 180 kgs/mm 2 ga teng.
Miso l. Quyida berilgan kattalikka asoslanib, po‘lat arqonni tanlab olishimiz kerak:
ilgakning yuk ko‘tara oluvchanligi Q = 170 ts;
tal sistemasining Qpr = 1,65 ts va 5×6 osnastkada Pob=5 ts ga teng;
po‘lat arqon shkivining FIK y=0,98 ga teng.
Chig‘ir barabanida harakatlanayotgan po‘lat arqonning oxirgi bosqichida tortilishini aniqlaymiz:
P Q n ( 1) 170000 1,02 10 (1,02 1) 170000 1,2190,02 18900 kgs.
hk ( n 1)
1,0210 1
Q=Qpr+Pob;
1,2191
Pr=Px·n =18900·2,5=47300 kgs.
Ushbu holatdan kelib chiqib, diametri d = 32 mm li po‘lat arqon qabul qilamiz, chunki Pr=6267 kg, hisoblash ishida esa tolaning tortilishdagi mustahkamligi 180 kgs/mm2.
Ushbu po‘lat arqonning cho‘zilishini ortiqcha yig‘indi kuch- ning kuchlanishiga tekshirib ko‘ramiz:
yig‘ p zo‘r P 3 E ,
2 8 D
i
4
bu yerda: i — po‘lat arqon tolalarining soni;
yig‘
18900
1143,140,2
4
3 2,1106 0,2 5279 1750 7029 kg/sm2
2 .
8 90
Ushbu mustahkamlik zaxirasining minimal ko‘rsatkichiga ega bo‘lgani uchun, 35 mm diametrli po‘lat arqonni tekshirib ko‘ramiz. Pr= 75580, F = 494,01 mm, σyig‘=5575 kgs/sm2, n = 18000/5575=
= 3,23 texnik-texnologik talabni to‘liq qondiradi.
39
NAZORAT SAVOLLARI
Tal blok bilan tal sistemaning bog‘liqligi nimada?
Tal sistemani tashkil etgan qismlarni aytib bering.
lranblokning tashkiliy qismlari, o‘rnatiladigan joyi to‘g‘risida nima bilasiz?
Tal po‘lat arqonlarning xalq xo‘jaligidagi po‘lat arqonlarga o‘xshashligi nimada?
5-§. Vertlyug
VERTLYUGNING TURI, ISHLASH PRINSIPI, TASHKILIY QISMLARI
Vertlyug — bir vaqtning o‘zida yukni ushlab turish, aylanish va quduq tubiga barcha yuvuvchi va burg‘ilash suyuqliklarini bosim ostida uzatib berishda ishtirok etuvchi qurilmadir. U ilgakka shtrop orqali mahkam qilib biriktirilgan va pastki qismi burg‘ilash us- kunasi yoki kvadratga (kvadrat — to‘rt tomoni bir xil o‘lchamli quvur) teskari rezba bilan mahkamlanadi. Vertlyugning barcha turi ikki qismdan iborat:
Qo‘zg‘almas.
Aylanuvchi.
qo‘zg‘almas qism tal sistemasiga biriktirilgan bo‘lib, quduqdagi quvurlar birikmasini burg‘ilash vaqtida yukni ko‘tarib turadi va kerakli vaqtda o‘zining og‘irligi bilan yuk hosil qiladi;
qo‘zg‘aluvchan yoki aylanuvchan qism, rotor yoki yer osti dvigatellari bilan ishlashda, ularning maqsadiga muvofiq holda burg‘ilash eritmalari va suyuqliklarini o‘zidan o‘tkazib turadi.
Vertlyugning asosiy qismlaridan biri ularga o‘rnatilgan ko‘ndalang va bo‘ylama yuklarga mo‘ljallangan podshipniklar bo‘lib, u barcha yuklarni o‘zida qabul qiladi. Ko‘pgina hollarda to‘rt dona podshipniklar bo‘lib, shulardan ikkitasi tirgak (yпop) va ikkitasi shu'lasimon kuchlar uchun o‘rnatiladi. Ushbu ikki tir- gakli podshipnikning bittasi kolonnaning yuk tayanch, ikkinchisi esa, pastdan keladigan har xil tebranma tazyiqlardan saqlash uchun mo‘ljallangan.
Radial podshipniklar aylanishda yo‘naltiruvchi kvadrat orqali vertlyukka dinamik (kuchlanish) zo‘riqish va vertlyug defektini kamaytirishga yordam beradi.
40
Vertlyugning ahamiyatga molik qismlaridan biri, undagi sal- niklar bo‘lib, ular bir necha funksiyalarni bajarishga mo‘ljallangan; bosim ostidagi eritmalarni uzatishi, tarkibidagi moyning davriyligini, aylanishdagi yuklarga chidamli ishlashini va h.k. ta'minlaydi.
Har bir vertlyugda uchta asosiy salnik bor:
Loyni o‘tkazmaydigan o‘rta salnik — aylanmaydigan sal- nik loyli quvur va aylanadigan salnik vertlyug (stvoli) o‘qi ora- sida bo‘lib, vertlyukka katta bosimdagi suyuqlikni o‘tkazmasligi uchun o‘rnatiladi.
Yuqoridagi moyga mo‘ljallangan salnik — vertlyug o‘qi va qopqoq orasida o‘rnatilib, vertlyug korpusidagi moy vannasiga bur- g‘ilash eritmalarining kirmasligini ta'minlaydi.
Pastki moyga mo‘ljallangan salnik — vertlyugning pastki qismi bilan o‘q orasida bo‘lib, korpusdagi moyning oqib ketishini oldini oladi.
Vertlyugning optimalligi shakli va ko‘ndalang o‘lchami ki- chikligidadir.
Neftgaz quduqlarini burg‘ilashda YЗTM, shuningdek, neftgaz sanoatiga uskunalar ishlab chiqaruvchi boshqa zavodlari Y6— 130—3, Y6—CHB14—160M,
CHB15—300, CHB14—160 va
kombinatsiyalangan holda va oddiy konstruksiyalardagi vertlyuglarni ishlab chiqarmoqdalar.
Y6—130—3 markadagi vert- lyugning o‘qilishi quydagicha: 130
— yuk ko‘tarish qobiliyati, Y6— zavod ishlab chiqargan avlodi, 3 — modifikatsiya nomeri bo‘lib hisob- lanadi.
Vertlyug dala sharoitida, aso- san, ta'mirlash salnikni almash- tirish, moylash qismlarini ta'- mirlash ishlarini yo‘lga qo‘yish mumkin.
rasmda YB—250 MA vert- lyugining tuzilishi tasvirlangan. Bu yerda: metall korpus (5) bo‘lib,
uning ikki tomonida shtrop (11) 12-rasm. YB—k50 MA vertlyug.
41
uchun maxsus o‘yma joy qilingan, u barcha yukni burg‘ilash oralig‘ida ushlab turadi. Ushbu joyga tayanch podshipnik (4) o‘rnatiladi. Asosiy tayanch ostida yordamchi tayanch podship- niklar (6) mavjud, u rotordan keladigan kuchni bartaraf etuvchi yuqori radial podshipnik (7) lar bilan jihozlangan. Ikkinchi radial podshipnik (3), vertlyug o‘qi (1) ni markazlashtiradi, u korpus- ning pastida bo‘ladi. Vertlyug o‘qida (1, 3, 4, 6, 7) salniklar va yuqoridagi salnik (9) bo‘lib, ular vertlyugning aylanuvchi qismini tashkil etadi. Vertlyugning yuqori korpusida aylana teshik bo‘lib, u kronshteyn qopqoq (8) bilan berkitiladi, unga eritmani yetkazib beruvchi shlang mahkamlanadi.
Qopqoq yuqori qismida mahkam qilinib va (2) zichlagich kor-
pusning pastki qismida mahkamlanadi. U korpusdan moyning oqmasligini ta'minlaydi. Yuqori radial (7) va tirgakli (6) podship- niklar kam (zo‘riqish) yukli va konsistenli, chunki ularni moylab turish ko‘zda tutilgan. Vertlyug asosan qizil rangga bo‘yalgan bo‘lib, uning ko‘proq salniklari va podshipniklarini ta'minlab tu- rish imkoniyati mavjud. TKJ yoki geofizik-ilmiy tadqiqot ishlarida vertlyug kvadrat bilan birgalikda burg‘ilash minora polida joy- lashgan qinga joylashtiriladi.
VERTLYUG QISMLARINI HISOBLASH
Tal sistemasining burg‘ilash tizmasiga berayotgan yukini hisoblashda statik kuchlar orqali zo‘riqishi va barcha podship- niklarning mustahkamligi, dinamik kuchlanishi, maksimal bosimi, o‘qning o‘tish diametri, aylanishlar chastotasi va boshqa holatlar uchun hisoblash ishlarini amalga oshirish mumkin.
Birinchi navbatda podshipniklarga ta'sir qilayotgan vertlyug- ning zo‘riqish yuklari aniqlanadi:
Pa = Fa·ƒd,
bu yerda: Fa — doimiy o‘qdagi yuk, N; ƒd = kt·kx·kk·ke — di- namik yuk ortib borish koeffitsiyenti, u vertlyugning ishonchli- ligini va xavfsizligini ta'minlaydi; kt — harorat koeffitsiyenti (t=100˚C da kt = 1); kx=1,4÷1,8 xavfsizlik koeffitsiyenti; kk= 1
— tayanch podshipniklarining o‘qdagi yukning kinematik koef- fitsiyenti; ke= 0,6÷0,7 — yukning ekvivalent koeffitsiyenti.
Dinamik nagruzkaning vertlyug tanasiga ta'sir qilayotgan yuk-
ning burg‘ilash jarayonida Pbd deb qabul qilingan.
42
bd
i i ki d p 4
F P 1 e
m
(q l b ) P P d 2b ,
bu yerda: ρe va ρm — burg‘ilash quvuri va burg‘ilash eritmasi zich- ligi, kg/m3; qi — burg‘ilash quvurining bo‘rttirilgan qismi bilan qulfning birgalikda bir metrining og‘irligi, N; li — bir xil og‘irlikdagi quvurning uzunligi, m; Gki — burg‘ilash kolonnalarida uchraydi- gan elementlar (markazlashtirgich, mo‘tadillashtirgich va h.k) ning og‘irligi, N; Pd — burg‘iga tushadigan yuk; Ps — suyuqlikning hisoblangan bosimi, Pa; dn — vertlyug zarb salnigining ichki dia- metri, mm.
Pa = Pbd·kt·kh·kk·ke.
Radial zarbli podshipniklarda:
Pa = (x·Fr + y·Fa)·kt·kh·kk·ke,
bu yerda: Fa va Fr — radial yuk va yo‘naltiruvchi o‘qqa ta'sir qiladigan doimiy kattalik, N; X va Y radial va dinamik yuklanish o‘qiga to‘g‘ri keladigan koeffitsiyent.
Podshipnik davriyligining aylanishlar soni:
Ga p 106 ,
L10 P
a
bu yerda: Ga — dinamik yuk ko‘tarish qobiliyati, MN; P — sharikli podshipniklar uchun daraja ko‘rsatkich; rolikli podshipniklar uchun P=3.
Podshipniklar doimiyligi, vaqt hisobida:
Lh 106 Ga p L10 ,
60n Pa
60n
bu yerda: n — aylanishlar soni, ayl/min.
Burg‘ilash quvurlarining mustahkamligi tayanchlarning boshlang‘ich statik yuk ko‘tara olishi kh va burg‘ilash quvurining sitilish mustahkamligidan katta bo‘lishiga qarab tanlanadi:
Goa= ƒs·kh,
bu yerda: ƒs — podshipniklarning statik zo‘riqishdagi mustahkamlik koeffitsiyenti.
43
Goa — statik yuk ko‘tarish qobiliyati.
Dinamik Ga va statik Goa yuk holatining qiymatlarini har bir podshipnik uchun texnik ko‘rsatma yoki maxsus katalog- lardan olish mumkin.
NAZORAT SAVOLLARI
Vertlyugning asosiy ko‘rsatkichlarini sanab o‘ting.
Vertlyukka ta'sir kuchlar qanday sodir bo‘ladi?
Moylash usullaridan qaysi birini vertlyugda qo‘llash mumkin?
Vertlyugdek bir vaqtning o‘zida bir necha jarayonni bajara oluvchi qanday uskunani bilasiz?
Salniklarning vazifasini tushuntirib bering.
6-§. Elastik shlang
Burg‘ilashda elastik shlang vertlyukka ulangan bo‘lib, u bur- g‘ilash eritmasi yoki boshqa biror-bir suyuq sistemani tik quvurdan vertlyukka uzatib beradi. Neftgaz sanoatida maxsus burg‘ilash shlanglarining ichki diametri 38—76 mm gacha bo‘lib, ularning bosimga chidamliligi 20 MPa ga hisoblangan. Uni tashkil etgan qismlari bir necha qavat bo‘lib, har bir qavatning rezina, plastmassa, qattiq polimer va boshqa metall simlar bilan birgalikda har xil ta'sirga va moylash mahsulotlariga chidamli qilib tayyorlanadi. U hozirgi kunda 18 m gacha uzunlikda hamda ishlatilish maqsadidan kelib chiqib kichik o‘lchamli va har xil diametrda ishlab chiqariladi. Burg‘ilash minorasining oyog‘idan vertlyukkacha tros bilan to‘qima holda mahkam biriktiriladi. Quduqlar rotorli va yer osti dvigatellari bilan burg‘ilanayotganda suyuqliklar katta bosim bilan haydaladi, shunda shlang yorilishi yoki bosimga chidash bera olmasligi tufayli suyuqliklar otilishi natijasida ishchi-xodimlar shikastlanishi mumkin.
14-jadval
Shlanglarning texnik tavsi1i
Ko‘rsatkichlar
|
Birlik
|
Turi
|
Diametri: Ichki
Tashqi
|
mm
|
38
58
|
50
73,2
|
65
96,8
|
76
107,6
|
Dinamik bosim
|
MPa
|
20
|
15
|
20
|
20
|
1 metrining og‘irligi
|
kg
|
3,02
|
3,85
|
8,06
|
9,42
|
44
1S-rasm. ATM-4C markadagi shlang:
1 — flanes; 2 — quvur; S — vtulka; 4 — rezina; 5 — brenker; 6 — po‘lat sim to‘qimasi; 7 — kord; 8 — po‘lat o‘ramli rezina.
Geologik izlov-qidiruv ishlarida shlangning ichki diametri 25 mm dan 50 mm gacha bo‘ladi. 25 mm bo‘lsa, 4 MPa, 50 mm esa 14 MPa ga mo‘ljallangan bo‘lib, uzunligi 10 m gacha bo‘lgan holda ishlab chiqarilmoqda.
VERTLYUG VA ELASTIK SHLANGLARNI ISHGA TUSHIRISH, ISHLATISH VA TA'MIRLASH
Neftgaz quduqlarini burg‘ilashda samarali, yaxshi va to‘xtovsiz ishni ta'minlashda vertlyug va elastik shlangning roli juda katta. Vertlyugni ishga tushirishdan oldin qaziladigan quduqning ko‘rsatkichlariga ahamiyat berish kerak. Ba'zi holatlarni sanab o‘tamiz:
salnik va boshqa biriktiruvchi qismlar mahkam qilib birik- tirilishi;
vertlyugga biriktirilishi kerak bo‘lgan instrument va boshqa uskunalarning rezbali qismlari qotirilish;
vertlyug o‘z o‘qi atrofida erkin va yaxshi aylana olsin (ay- lantirish uchun yelka bir ishchi kuchi bilan 1 m ni tashkil etsin);
moy miqdori tekshiriladi, kamayganda va ifloslanganda almashtirilib turiladi.
Yangi vertlyugda 1—1,5 soat mobaynida yuk sekin orttirib bo- riladi va maksimum yukgacha tekshirilib, aniq xulosaga kelgan- dan so‘ng ishlatishga ruxsat etiladi.
45
Vertlyugdagi moy iflos bo‘lib, ishlaganda moyning harorati 700˚C dan oshib ketsa, u kerosin yoki suyuq moy bilan tozala- nadi. Tozalangan vertlyugga maxsus moy quyiladi. Vertlyugni moylab turish zavod ko‘rsatmasiga muvofiq olib borilishi kerak. Vertlyugni har hafta boshida tekshirib turish kerak. Agar nosozlik bo‘lib, uni ish joyida tuzatish iloji bo‘lmasa, ta'mirlash ustaxonalariga jo‘natish kerak. Elastik burg‘ilash shlangi nosozligi kuzatilsa, uni yangisi bilan almashtirish shart.
NAZORAT SAVOLLARI
Qanday vertlyug markalarini bilasiz?
Vertlyug yoki shlang xalq xo‘jaligining qaysi tarmoqlarida ish-latiladi?
Vertlyugni moylashda qanday turdagi moy ishlatiladi?
Qanday podshipnik turlarini bilasiz?
7-§. Burg¹ilash chig¹iri
CHIG¹IR VA UNING QISMLARI
Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash jarayonida, burg‘ilashning davomiyligini ta'minlashda va ko‘tarish sistemasining barcha qismlariga doimiy bog‘liq bo‘lgan va chig‘ir deb yuritiluvchi uskuna ishlatiladi. Chig‘ir bir qancha jarayonlarni bajarish uchun mo‘ljallangan, ya'ni:
burg‘ilash va mustahkamlash quvurlarini tushirish yoki ko‘tarish;
burg‘ilash jarayonlarida yuvish va mustahkamlashda quvurlarni ko‘tarib va ushlab turadi;
davomli qazish jarayonida burg‘ilash tizmalari majmuasini quvurlar bilan uzaytirib borish;
quvurlarni biriktirish (yopish yoki ochish);
quvurlarni, uskunalarni, burg‘ilash jihozlarini yuklashda va qo‘shimcha ishlarda;
yig‘ilgan yoki tiklangan minoralarni vertikal holatda ko‘tarish va shunga o‘xshash boshqa bir qancha holatlarda chig‘irning ahamiyati juda katta.
46
Chig‘irlar baraban, to‘xtatgich, tezlik shesternalari va himoya qoplamasidan iborat. Burg‘ilash chig‘iriga uzatilayotgan quvvatga muvofiq 200—2950 kW gacha bo‘lib, ular quduqning chuqurligiga bog‘liq. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi korxona, firma va zavodlarining burg‘ilash chig‘irlari ko‘tarish tezligi ikki, uch, to‘rt va olti tezliklarda bo‘lib, chet el zavodlarida sakkiz va o‘n tezlikli chig‘irlar ham mavjud. Tezliklar uzatmalar qutisiga bog‘liq holda o‘zgartiriladi.
Burg‘ilash chig‘iridagi ko‘tarish tezligi bosqichli va bosqichsiz o‘zgartiriladi.
Uzatmadan tezlik tez yoki sekin amalga oshiriladi va u olib borilayotgan ishga (maxsus burg‘ilash, mustahkamlash quvurlarini tushirish, elevatorni quvurdan bo‘shatish va h.k.) bog‘liq bo‘ladi.
Tez holatida quvurlarning birinchi qismi va kolonna erkin osilgan vaqtida svechalarni ko‘tarish amalga oshiriladi. Chi- g‘irlar bir, ikki, uch valda ishlab chiqariladi. Chig‘irlar bir- biridan tezligi, vallar soni, rotorga tezlikni uzatish turi, joyla- shish kinematikasi va sxemasi hamda boshqarilish turiga qarab farq qiladi.
Burg‘ilash vaqtida chig‘irni boshqarish yarim avtomatik, av- tomatik, programmali, regulatorli va qo‘l bilan amalga oshiri- ladi.
Misol uchun, O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan «O‘zbekiston-2» va uning keyingi avlodlari chig‘irni ishlatishda va burg‘ilashni optimallashtirishda keng ko‘lamda foydalanilmoqda.
Chig‘irlarning zanjirli uzatmasi tomizilib yoki oqizilib moylanadi, to‘xtatish shkivlari havo yoki suv orqali sovitiladi, gidrodinamik va elektromagnit yordamchi to‘xtatkichlar, qo‘l yoki uzoqdan turib boshqarish — uning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
CHIG¹IRNING KINEMATIK SXEMASI, TUZILISHI VA TEXNIK TAVSIFI
Burg‘ilash chig‘irlarining kinematik sxemasi ko‘rsatkich bel- gilari bilan bir-biriga bog‘liqligini anglatadi. Kinematik element- lar bilan tushuntirilib beriladi.
47
II
III I
14-rasm. Y—k—55 markadagi chig‘ir kinematikasi:
I — umumiy transmissiya; II — burg‘iga uzatmaning regulatori;
III — o‘zgaruvchi uzatmalar qutisi; IV — rotor.
Uch valli chig‘ir ko‘tarish transmissiyasi (5) g‘altakli (S) vallar va qo‘shimcha val (9) orqali rotor harakatga keltiriladi. Yetaklovchi val 6, 5-transmission vallarga (5) zanjir uzatma (28/25) orqali shinnopnevmatik mufta (16) ko‘tarish valini «tez» tezligiga o‘tkazib beradi. Yetaklanuvchi val o‘zgaruvchi uzatmalar qutisi 4 ta tezlikka ega. Yetaklanuvchi val (8) uzatma qutisining tishli reduktori orqali bog‘lanadi. Ulardan biri ko‘tarish vali shinnopnevmatik mufta (7) ga, qo‘shimcha val (9), rotor uzatmasi IV ga ulanadi.
Ushbu chig‘ir besh tezlikdan tashkil topgan bo‘lib, uning to‘rttasi «sekin» va bittasi mustaqil «tez» harakatlanadi, rotor 4- tezlikli aylanish chastotasiga ega holda ishlab chiqariladi.
G‘altakli val (S), zanjirli uzatma (4) orqali boshqaruvchi g‘ildirak z=19, ko‘tarish vali 15 z=28 tishli «tez» tezligi zanjirli g‘ildirak bilan himoyalangan. G‘altakli val (3) oraliq uzatmalar qutisiga tez hadli val bilan bog‘langan. G‘altakli val konsulaga friksion g‘altak
48
(1) planitar tishli uzatma (2) ulangan bo‘lib, burg‘ilash jarayonining qo‘shimcha ishlarida ishlatiladi. Rotor uzatmasi zanjirli uzatish (21/ 45) shinnopnevmatik mufta (10) orqali qo‘shiladi. Gidrodinamik to‘xtatkich (12) va zanjirli g‘ildirak (14) burg‘iga uzatish regulatori ko‘tarish valiga ikki yoqlama mushtsimon mufta (1S) orqali qo‘shiladi. Chig‘ir barabani tekis qilib aylanma holda ishlab chiqariladi. Barabanda po‘lat arqon shunday o‘ralishi kerakki, ko‘tarib tushirishda oson harakat qilsin.
15-jadval
Ne1tgaz quduqlarini burg¹ilashda chig¹irning texnik tavsi1i
Ko‘rsatkichlari
|
Chig‘ir turlari
|
Barabandagi quvvati, kW
|
560
|
660
|
810
|
810
|
1250
|
2650
|
Tal po‘lat arqonning maksimal tortilishi
|
200
|
210
|
270
|
250
|
340
|
420
|
Diametri, mm tal po‘lat baraban uchun
|
28
700
|
28
650
|
32
800
|
32
750
|
35
835
|
38
935
|
Baraban uzunligi, mm
|
1200
|
840
|
1030
|
1350
|
1445
|
1540
|
Chig‘ir vallari soni
|
1
|
2
|
3
|
1
|
1
|
2
|
To‘g‘ri tezlik soni o‘zga- rish, uzatish
|
|
|
|
|
|
|
qutisi
|
4
|
3
|
4
|
3
|
3
|
Bosqich- siz
|
Chig‘ir
|
4
|
6
|
5
|
6
|
6
|
—
|
Rotor
|
4
|
3
|
4
|
3
|
3
|
Bosqich- siz
|
To‘g‘ri tezlik soni o‘zga- rish, uzatish
|
|
|
|
|
|
|
Qutisi
|
4
|
1
|
4
|
1
|
1
|
|
Chig‘ir
|
4
|
2
|
4
|
2
|
2
|
|
Rotor
|
4
|
1
|
4
|
1
|
1
|
|
«Tez» tezlik
|
Bog‘liq emas
|
|
Bog‘liq emas
|
Bog‘liq
|
Bog‘liq
|
—
|
Yordamchi to‘xtatkich turi
|
|
Elektro- magnit
|
Gidrav- lik
|
elektrik
|
Barabanda po‘lat arqon- ning qavat soni
|
3
|
4
|
5
|
3
|
4
|
4
|
PMД bilan chig‘ir bog‘- liqligi
|
—
|
to‘g‘ri
|
to‘g‘ri
|
KMM orqali
|
to‘g‘ri
|
O‘lchami, mm
|
9900
|
5970
|
7330
|
7090
|
8325
|
8740
|
Eni, mm
|
2530
|
3190
|
3500
|
2610
|
—
|
3340
|
Bo‘yi, mm
|
2714
|
2270
|
2730
|
2430
|
—
|
2560
|
Massa, t
|
17,1
|
21,3
|
27,1
|
27,3
|
—
|
45,0
|
4— Burg‘ilash mashinalari va uskunalari 49
Eslatm a. Ushbu markadagi chig‘irlar ham ishlatiladi. 1. ЛБY—1100M2 ning ЛБY—1100M1 dan farqi shundaki, to‘xtatish shkivi va rotorga uzatish vali yo‘q; 2. ЛБY—1700E, ЛБY—1700D turida esa rotorga uzatish vali uchramaydi; 3. Y2—2—11 va Y2— 5—5 o‘qilishi: Y — «Ypaлmam» zavodida tayyorlangan; 4.2-raqami tezlik soni (Y2—2. KMM siz soni); 5-raqam modifikatsiya raqami; ЛБY—1100 chig‘ir barabanidagi quvvat; ot kuchi;
CHIG¹IRNING ASOSIY KO¹RSATKICHLARINI TANLASH VA HISOBLASH
Chig‘irning ko‘rsatkichlaridan quvvat, ko‘tarish tezligi, tayanchlar zo‘riqishi, uzunlik va diametrlari asosiy hisoblanadi. Chig‘irning tanlangan turi to‘g‘riligi uning ish unumdorligi, iqti- sodiy ko‘rsatkichi, o‘lchami va og‘irligi eng yaxshi ko‘rsatkichni ta'minlashning asosi hisoblanadi. Burg‘ilash chig‘iri quvvatini aniqlaymiz:
b
N (Gbk Gt )Vp .
yts
Chig‘ir quvvati quduq chuqurligidagi burg‘ilash kolonnasining og‘irligini ko‘tarish tezligi 0,4—0,5 m/s da hisoblanadi.
Bu yerda: Nb — chig‘ir barabanidagi quvvat, kW; Gbk — bur- g‘ilash kolonnasining og‘irligi, kN; Gt — tal mexanizmining qo‘zg‘aluvchan qismining og‘irligi, kN; Vp —ilgakning hisoblangan ko‘tarish tezligi, m/s; yts — tal mexanizmining FIK, %.
Chig‘irga quvvat beruvchi mexanizm tanlangandan so‘ng,
uning quvvati yanada aniqroq bo‘ladi:
Nb = Ndv·yts,
bu yerda: Ndv — dvigatel vali uzatayotgan quvvat, kW; yts — transmissiyaning FIK (dvigatel validan chig‘ir barabanigacha bo‘lgan oraliqda).
Burg‘ilash chig‘irining solishtirma quvvati deb, 1 kN li yukni 1m burg‘ilangan chuqurlikdan ko‘tara olish imkoniyatiga aytiladi. Yuk ko‘tarishning maksimum quvvati chig‘ir barabanidagi shkivga po‘lat arqonning o‘ralishi 20 m/s tezlikdan oshmasligiga bog‘liqdir. Po‘lat arqoni tolasi qadamining ilgak ko‘tarish tezligiga
bog‘liqligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
50
x ts
V =i .
Tal mexanizmi its≤10 karra bo‘lsa, osnastkada: (Vkr)max= 2 m/s, tal mexanizmi uchun its?10 karra bo‘lsa, osnastkada: (Vkr)max= 20/its m/s.
Chig‘irning yuk ko‘tarish minimal tezligi:
qiyinchilik yuzaga kelganda;
halokat vaqtida burg‘ilash quvurlarining siqilib qolishida;
priventor yopiq bo‘lganda biror bir dvigatel ishdan chiqqanda amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishda chig‘irning yuk ko‘tarish tezligi (Vkr)min=
=0,1—0,2 m/s oralig‘ida qo‘llaniladi.
Chig‘ir barabanining minimal ko‘tarish tezlik chegarasi quyidagicha aniqlanadi:
R (Vkr )max .
Uzatish bosqichi soni:
V (Vkr )min
,
V Ndvn
i G i G m
bu yerda: n — yuk ko‘tarish mexanizmining dvigateldan ilgakka- cha bo‘lgan oralig‘i FIK, %; Gt — tal mexanizmi og‘irligi, kN. Chig‘irning yuk ko‘tarish quvvati quyidagicha aniqlanadi:
,
a k
k1
bu yerda: k — chig‘irning uzatish daraja soni.
Agar quduqlar chuqurligi 3000 m gacha bo‘lsa, R=4, agar
h=4000 m dan chuqur bo‘lsa, R=6 bo‘ladi.
Dizel gidravlik uzatmada uzatish darajasi:
R Rv ,
Rg
bu yerda: Rg — gidrotransformatorning aylanish chastotasining o‘zgarish diapazoni.
Geometrik usulda ko‘tarishning oraliq tezlik soni:
Vi = Vi—1φ.
Burg‘ilash chig‘iri ko‘tarish jarayonida geometrik progressiya sodir bo‘ladi:
R1 (Vkr )max
(Vkr )min
51
R1 R0 .
Chig‘irning uzatishlar soni:
Gi1 Vi .
Gi Vi1
Chig‘ir barabanining diametri: Db = (23÷26)dk. Barabanda o‘ralayotgan po‘lat arqonning oxirgi diametri:
Doxirgi = Db + i(2k—i),
k = m+i — birinchi ishlatilmaydigan po‘lat arqon o‘ramlari soni, bunda i = 0,93 koeffitsiyentga teng.
Barabanda o‘ramlarning o‘rtacha diametri: D
Dk D ,
o‘r 2
i
bu yerda: D = D b + d k — barabanda po‘lat arqonning birinchi
o‘ram qavatining diametri, mm;
O‘qlarning chidamliligi, aylanishlar soni va boshqa ko‘r- satkichlar haqida amaliyot darsida chuqurroq tushunchaga ega bo‘lasiz.
BURG¹ILASH CHIG¹IRINING TO¹XTATKICHLARI
BURG¹ILASH QURILMASIDAGI TO¹XTATKICHLARNING KONSTRUKSIYASI VA TUZILISHI
Burg‘ilash qurilmasidagi to‘xtatkichlar asosan ish jarayonida- gi barcha turdagi to‘xtatish holatlari bo‘yicha xizmat qiluvchi qurilma bo‘lib, u asosan ish bajarish bo‘yicha ikki xilga bo‘linadi:
Asosiy;
Yordamchi.
Chig‘ir to‘xtatkichlari quyidagi holatlarda qo‘llaniladi:
tushirib-ko‘tarishda tizmani (kolonnani) to‘xtatish;
tizma (kolonna) quvurlar orqali uzatilayotganda;
biror yordamchi ishlarda va h.k. To‘xtatkichlar ikki turda bo‘ladi:
Lentali;
Kolodkali.
Lentali to‘xtatkich — qayishqoq nakladkali bo‘lib, uning bir uchi mahkam qilib, to‘xtatkich shkivga biriktirilib, aylanani 4/3 qismiga yopishadi.
52
Kolodkali to‘xtatkich — kolodka biriktirilgan aylana bo‘lib, chig‘ir barabanining tashqi tomoni aylanasi bo‘ylab qisadi.
To‘xtatkichlarning asosiy xususiyatlari — to‘xtatish lahzasi, tez qo‘yib yuborish imkoniyati va qismlarning davriyligi katta rol o‘ynaydi. Chig‘irdagi to‘xtatkichlarning lentali, kolodkali, gid- rodinamik, pnevmatik va elektrik turlari mavjud bo‘lib, ular ish- latilishiga qarab bir-biridan farq qiladi.
Chig‘irda eng ko‘p qo‘llaniladigan to‘xtatkich lentali to‘x- tatkichlardir. Boshqa turdagi to‘xtatkichlar qiyin vaziyatlarda yordamchi vazifasida yoki halokatlarning oldini olishda foyda- laniladi. To‘xtatkichlar qo‘l, yarim avtomatik, uzoqdan bosh- qarish, maxsus regulatorlar va elektromagnit yo‘llar bilan ishlatiladi.
Ko‘pgina hollarda to‘xtatkichlar kolodkalarining qizib ketishi (500—700˚C), tez yemirilishi, tez-tez almashtirilib turilishi mu- taxassislarning diqqatini tortadi.
15-rasm. Lentali to‘xtatkichlarning pnevmatik sxemasi:
a — Y2—2—11; Y2—5—5; b — ЛБY—1100; d — ЛБY—1700; Y—300; e — Y2—300.
1 — dasta; 2 — to‘xtatkich shkivi; S — chig‘ir barabani; 4 — po‘lat lenta (tasma); 5 — me'yor (balansir) richag; 6 — boshqarish regulatori; 7 — to‘xtatkich silindri (pnevmo silindr); 8 — tirsakli val; 9 — shatun; 10 — me'yorlagich (balansir); 11 — podshipnik; 12 — to‘xtatkich tasma; 1S — dasta val; 14 — tyaga; 15 — distansion plyonka; 16 — prujinali tortkich; 17 — sheyka; 18 — havo balloni; 19 — silindr shtoki; 20 — klapan.
53
TO¹XTATKICHLARNI TA'MIRLASH VA ISHGA TUSHIRISH
To‘xtatkichlar, asosan, burg‘ilash maydonida ta'mirlanishi mumkin va ularni tez-tez ta'mirlash va almashtirish talab etiladi.
To‘xtatkichlarning kolodkalardan tashkil topgan qismi har qanday sharoitda ham yemiriladi. Elektromagnitik va gidrodina- mik to‘xtatkichlar qo‘shimcha bo‘lgani uchun kamroq ishdan chiqadi. Halokat to‘xtatkichi qachon lentali to‘xtatkich to‘xta- tolmay yoki biror-bir sabab bilan tal sistemasigacha ko‘tarilib ketsa, avtomatik ravishda to‘xtatadi. Amaliyot darsida to‘xtatkich hisob ishlari bilan chuqurroq tanishasiz.
NAZORAT SAVOLLARI
Burg‘ilashdagi to‘xtatkichlarning turlari.
Gidrodinamik to‘xtatkich.
To‘xtatkichlarda harorat va uni sovitish.
To‘xtatkichlar uchun kerakli xomashyolar.
8-§. Rotor
ROTOR HAQIDA BOSHLANG¹ICH TUSHUNCHA
Burg‘ilash rotori — rotor, reduktor yoki aylantirgich bo‘lib, u quyidagi jarayonlarni bajarishda ishtirok etadi:
rotor usulida qazishda burg‘ilash kolonnasini aylantirib tu- radi;
aylantirish lahzasini quduq tubiga uzatadi yoki quduq osti dvigateli usulida kolonnaning dvigateldan yuqorisini to‘xtatib tu- radi;
har qanday quvurlar safini ushlab va ko‘tarib turadi;
mustahkamlashda, qiyin va halokatli vaziyatlarda ishtirok etadi;
qazishning boshlanishidan toki yakunlangunicha to‘liq ish- latiladi;
har xil tekshirish, sinash va boshqa ishlarda ishlatiladi. Rotor boshqa uskunalardan o‘zining o‘tish teshigi diametri,
quvvati va ruxsat etilgan statik kuchlar bilan ajralib turadi.
54
ROTORNING ASOSIY KO¹RSATKICHLARI
Rotor burg‘ilash, mustahkamlash, mexanizmlar majmuasi, quduq konstruksiyasi va loyihalanayotgan chuqurlikka bog‘liq holda tanlanadi.
Rotor stolining o‘tish diametri o‘tish oralig‘i yo‘naltiruvchi quvur burg‘ilanishi uchun burg‘ilovchi dolotoning diametridan katta bo‘lishi kerak:
D = Dyb + b,
bu yerda: D — rotor stolidan o‘tish diametri, mm; Dyb — yo‘naltiruvchi oraliqni qazuvchi burg‘i diametri, mm; b — bur- g‘ining bemalol o‘ta olish farqining (zazor) diametri, mm, (b=30—50 mm).
Burg‘ilarning diametri quduq konstruksiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
16-jadval
Ko‘rsatkichi
|
Birligi
|
O‘lchami
|
Quduq chuqurligi
|
m
|
<3000
|
3000—5000
|
5000—8000
|
Yo‘naltiruvchi diametri
|
mm
|
325—426
|
426—525
|
525—580
|
Burg‘i diametri
|
mm
|
394—540
|
490—640
|
590—705
|
ROTORGA RUXSAT ETILGAN STATIK YUK
Rotor stoli mustahkamlash kolonnasining eng og‘ir holatdagi yukni ko‘tara oladigan bo‘lishi kerak. Rotor stolining statik yuk ko‘tara olish qobiliyati tayanch podshipniklarning statik yuk ko‘tara olish qobiliyatidan ortiq bo‘lmasligi kerak:
Gmax≤ P ≤ G0,
bu yerda: Gmax — quduq chuqurligi uchun mustahkamlash quvurlarining eng og‘ir massasi; R — rotor stoliga tushadigan ruxsat etilgan statik yuk; G0 — rotor stolining asosiy tayanch podshipniklariga tushadigan statik yuk.
ROTOR STOLINING AYLANISH CHASTOTASI
Rotorning aylanish chastotasi quduqni burg‘ilash texnologi- yasidan kelib chiqib tayinlanadi. Rotorning aylanish chastotasi burg‘ilashda burg‘ining kritik aylanish chastotasi bilan chegarala-
55
nadi. Rotor aylanish chastotasining eng kichik ko‘rsatkichi n=15÷50 ayl/min, n=15 bo‘lganda halokatli va qiyin sharoitda rotor ushbu aylanishda aylanadi. n=50 bo‘lganda, chuqur abraziv, qattiq va kalibrovka vaqtida aylantirishga to‘g‘ri keladi. Aylanish chastotasining eng kichik va eng katta miqdorlari bir-biri bilan quyidagicha bog‘langan:
R nmax .
n nmin
Rotorga uzatiladigan uzatma chig‘irdan zanjir yoki reduktor orqali tezlikni o‘zgartirish mumkin:
c
Z Z m ,
c
bu yerda: Z — rotor tezligi soni, Z — burg‘ilash chig‘iridan uza-
tilayotgan tezlik soni, m — rotor validan o‘tayotgan zanjir yul- duzchalar soni.
Aylanish chastotasi oralig‘i geometrik progressiya qonuni bo‘yicha tanlanadi:
i i
n = n —1·φ,
i
i
bu yerda: n va n —1 — tabaqaga to‘g‘ri keladigan rotor stolining
aylanish chastotasi; φ — geometrik qatorning maxraj soni.
Rotor tezligining soni boshqarish diapazoni geometrik qator maxraji orqali aniqlanadi:
z 1 Rn .
Rotor quvvati — uzatilayotgan quvvat yer osti jinslarini bur- g‘ilash va burg‘ilash kolonnasi uchun yetarli darajada bo‘lishi kerak:
N Nba Nb ,
bu yerda: Nba — burg‘ilash kolonnasini bekorga aylantirish quvvati; Nb — quduq tubidan tog‘ jinslarini burg‘ilashda burg‘iga uzatiladigan quvvat.
Bekorga aylanish quvvati — quduq ichidagi burg‘ilash kolon- nasi sistemasini aylantirishga sarf bo‘ladi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, har 1000 m da bekorga aylantirish quvvati (aylanish chastotasi 100 ayl/min, suyuqlik zichligi 1200 kg/m3, egilish bur- chagi 3—5˚ bo‘lsa) quyidagicha bo‘ladi:
56
17-jadval
Quvur diametri
|
mm
|
114
|
127
|
141
|
169
|
Quvvat Nba
|
kW
|
8,8
|
10,9
|
13,6
|
19,1
|
Quduq tubi tog‘ jinslarini burg‘ilashga va burg‘ini aylantirish quvvati burg‘i turiga bog‘liq:
N =µ PnR ,
g 0 o‘r
bu yerda: µ0 — burg‘ining qarshilik koeffitsiyenti; P — burg‘iga beriladigan yuk, kN; n — burg‘inining aylanish chastotasi, s—1; Ro‘r — burg‘ining o‘rtacha radiusi, m.
18-jadval
Burg¹ilarning rotor aylantirishiga qarshilik koe11itsiyenti
Burg‘i
|
Olmos
|
Qattiq qotishmali va kesuvchi
|
haroshkali
|
µ0
|
0,2—0,4
|
0,4—0,8
|
0,2—0,4
|
Burg‘ining o‘rtacha radiusi: R=Db/2.
«Ypaлmam» zavodi ko‘rsatmasiga muvofiq, boshlang‘ich va
oxirgi chuqurlikka bog‘liq bo‘lgan empirik formula quyidagicha:
n 200 150 Lb ,
Lo
bu yerda: Lb va Lo — quduqning boshlang‘ich va oxirgi chuqurligi. Bekorga aylanish quvvati burg‘ilash suyuqligining zichliligiga bog‘liq bo‘lib, «Ypaлmam» zavodi mutaxassislari ushbu holatni
statik yo‘l bilan quyidagi formula orqali tushuntirib berishadi:
P = 0,211dL + 1,25.
ROTOR AYLANISHINING MAKSIMUM MOMENTI
Rotor stolining aylanish quvvati va chastotasi quyidagi teng- lik orqali aniqlanadi:
M max
N ,
nmin
57
bu yerda: N — rotor quvvati, kW; y — rotorning FIK; nmin — aylanishning minimum chastotasi, ayl/min.
16-rasm. Rotorning sxematik ko‘rinishi:
1 — korpus; 2 — yordamchi tayanch; S — asosiy tayanch; 4 — rotorni aylantiruvchi katta g‘ildiragi; 5 — rotor stoli; 6 — yo‘naltiruvchi quvurni qisuvchi moslama; 7 — rotor teshigidagi vkladish; 8 — himoya to‘sig‘i; 9 — rotor ishini to‘xtatkich; 10 — val; 11 — gorizontal podshipnik; 12 — zanjir yulduzchalar.
19-jadval
Ayrim rotorlarning texnik ko¹rsatkichi
Ko‘rsatkich
|
Turlari
|
P—460
|
P—560
|
P—700
|
P—950
|
P—1260
|
Rotor stolining metri, mm
|
o‘tish
|
dia-
|
P—460
|
P—560
|
P—700
|
P—950
|
P—1260
|
Ruxsat etilgan statik yuk, kN
|
2000
|
3200
|
4000
|
5000
|
5000
|
|
6000
|
8000
|
Rotor quvvati, kW
|
180
|
370
|
440
|
500
|
540
|
Maksimum aylanish
|
35
|
50
|
55
|
60
|
60
|
Lahzasi, kN.m oralig‘ida
|
30
|
50
|
80
|
120
|
180
|
Rotor bilan chig‘ir oralig‘i, sm
|
135
|
135
|
135
|
135
|
165
|
hartli chuqurlik, km
|
11,6
|
4,0
|
6,5
|
5,0—8,0
|
5,0—8,0
|
|
6,5—10
|
8,0—12,5
|
O‘lchami: sm
|
|
|
|
|
|
Uzunligi
|
195
|
232
|
228
|
244
|
287
|
Eni
|
150
|
163
|
154
|
185
|
218
|
Balandligi
|
75
|
75
|
68
|
75
|
78
|
Og‘irligi, t
|
3,1
|
5,85
|
4,8
|
7
|
10,2
|
58
ROTORNI TA'MIRLASH VA ISHGA TUSHIRISH
Rotorning ishonchli ishlashini ta'minlash uni yig‘ish va ishga tushirishga bog‘liq. Minora poydevorning asosiga to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘lib, vertikal teshik markazi quduq o‘qining nol nuqtasida yotishi shart. Rotorni ishga tushirishda chig‘irdan uzatilayot- gan yetaklovchi o‘q bilan yetaklanuvchi o‘qqa tekis va mustah- kam, qiyshiq bo‘lmagan holda va ushbu mahkamlashda 1 m da xatolik 0,05 m dan oshmasligi kerak. Preventorning flansi yoki oraliq quvurlar safida toki vtulkaning pastki qismigacha bo‘lgan oraliq 600 mm dan kichik bo‘lmasin. Yig‘ish vaqtida moyning sifati va miqdorini tekshirish shart. Rotorni birinchi ishlatish vaqtida qo‘l bilan aylantirib aylanishi erkin ekanligiga ishonch hosil qilish kerak va 15—25 daqiqada aylanish holati hamda haroratini aniqlash lozim. Dastlabki 2—3 kun mobaynida harakatlanish holati va haroratini (80˚C oraliqda) aniqlash kerak. Yuqoridagi ko‘rsatkichlardan tashqari, bir qancha ko‘r- satkichlar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarishda aniqroq namo- yon bo‘ladi.
Lekin, hozirgacha rotorning ishlatilmagan vaqtini yoki sinash ishlarida rotor qancha vaqtdan beri ishlayotganini bilish qiyin.
huning uchun maxsus o‘lchagich yaratib rotorning tezligi va biror-bir oraliqda 1 sikl aylanish davri sifatini chegaralash mumkinligi haqida o‘ylash kerak. Ushbu 1 sikl aylanishda necha marta ta'mirlandi va moyini almashtirmasdan qancha ishlatish mumkinligi aniqlanadi. Rotorning yana bir xususiyati shundan iboratki, u minoraning qoq o‘rtasida joylashtiriladi va quvurlar quduqda bo‘lmagan vaqtda rotorning stol teshigi ochiq turadi. Ushbu holatda ba'zi ta'mirlash ishlari amalga oshiriladi (biror- bir kichik jism quduqqa tushib ketishi mumkin va h.k.). Rotor- dagi ushbu kamchilikni birorta yopgich bilan qayta ta'mirlashni o‘ylab ko‘rish kerak bo‘ladi.
NAZORAT SAVOLLARI
Rotor sxemasini tushuntirib bering.
Burg‘ilashda qo‘llaniladigan rotordan boshqa qanday rotorlarni bilasiz?
Rotorni birinchi ta'mirlash nima?
Rotorni joylashtirish o‘rnini bilasizmi?
59
|
