15
Kuyosh sistemasi dastavval kizigan, juda siyraklangan tumanlikdan iborat
bulib , barcha planetalar orbitalari doirasidan ancha tashkariga tarkalgan bulgan.
Tumanlikning markazida asta sekin yadro xosil bulib keyinchalik bu yadrodan
Kuyosh vujudga kelgan. Bu tumanlik
uz uki atrofida aylangan, shuning natijasida
ikki tomoni pachaklangan dumalok shaklga kirgan. Tumanliklarning asta sekin
sovishi bilan uning zarralari markazga yakinlashgan, massa zichlanib tezirok
aylana boshlagan. Bora-bora aylanish tezligi markazdan kochish kuchi tortish
kuchidan zurayib ketishi mumkin edi, ayniksa ekvatorda shunday bulishi mumkin,
chunki ekvatorda markazdan kochish kuchi eng kupdir, tortuv kuchi esa kam.
Natijada ekvator tekisligidagi tumanlikning zarralari markaziy jismdan
konsentrik
xalklarday aylanib chikish lozim edi, shunda xar bir xalka, xalkaning ajralish
paytidagi markaziy massa tezligi bilan aylanishi lozim edi.
Xalklarning tarkibi bir xil bulmaganligi va turldi kismlari bab baravar
sovumaganligi natijasida xalkalar bulak-bulaklarga uzilib ketgan. Uzilib ketgan
xalkalarning bulaklari tortuv kuchining ta'siri bilan yaxlit bir gaz shariga
kushilishgan. Bu shar markaziy yadro (Kuyosh) tevaragida orbita buylab
xarakatlanib, shu bilan birga uz uki tevaragida xam aylanib turgan. Bu
aylanma
xarakat ilgari xalkaning sirtki zarralariga karraganda ancha tez xarakatlanganidan
kelib chikkan. Keyin-keyin sovishi natijasida gazsimon shardan planeta planeta
vujudga kelgan Planetalarning yuldoshlari xam shu taxlit bulgan.
Djins gipotezasi XX asrning birinchi yarmida Djins gipotezasi juda mashxur
edi, bu gipoteza birinchi marta 1919 yilda bayon etilgan. Bu gipotezaning moxiyati
shundan iborat: Kuyosh sistemasidagi planetalar fark kilgan tumanlikning
xalkalaridan emas, balki Kuyoshdan xosil bulgan. Bu xodisa shunday ruy berishi
mumkin edi. Kuyosh yonidan Kuyoshdan xam kattarok
bir yulduz utgan bulishi
mumkin. Natijada bir-biriga yakiglashish boshlaganligi boshlanganligi tufayli
Kuyoshdan baxaybat «kabarish tulkini» kuzgalgan, iki osmoniy jismning
yakinlashgan bu tulkin orta borgan. Jismlar tobora yakinlashganda, kabarib
chikkan urgachlar portlagan natijada ikkita protuberanes paydo bulgan. Bir
protuberanes uzga yulduz tomonga, ikkinchi protubenes teskari tomonga karab
otilib chikkan . Kuyoshdan uzilib kolgan protuberaneslar planeta va asteroidlarni
xosil kilgan. Shundan keyin planeta va ularning
yuldoshlari taxminan Laplas
gipotezasidan faraz kilingan tartibda tarakkiy etgan.
O.YU.Shmidit gipotezasi. Kuyosh sistemasidagi planetalarning paydo bulishi
tugrisidagi eng yakin gipoteza O.YU.Shmidit gipotezasidari. Bu gipoteza 1946
yilda bosilib chikarildi.
Eng yakin ma'lumotlarga kura, Somon yuli (Galaktika) yulduzlari Galaktika
markazining tevaragida elipsimon orbitalar buyicha xarakatlanadilar. Galaktika
yulduzlaridan tashkari, bexisob bulgan «kora rang» tup-tup jismlarning uyumlari
bor, bular changdan va Yer yuzasiga tushib turadigan
metioritlar singari
zarrachalaridan iborat. O.YU.Shmidit gipotezasiga kura «Kuyosh uzining galarktik
xarakatida» bir zamonlar «kora rang» jismlar uyumiga duch kelgan. Shunday
jismlarning bir kismi Kuyosh uzi bilan olib ketgan, bu jismlar Kuyosh tevaragida
bir tup meteoritlarga birlashgan. Keyinchalik xarakatlanayotgan meteorlar bir
16
biriga urilgan, kichik meteoritlar katta meteoritlarga kelib kushilgan, natijada
planetalar vujudga kelgan.
