12
Strabon, A.Vegener, Eyrik Malla, Marko Pollo, M.Xorazmiy, Ibn Sino,
Beruniy Ali Kushchi, Koshkariy, M.Ulugbek, Bernard, Vareniy M.V.Lomonosov,
Immaniul, Kant Aleksandr, Gumbolt, CH.Darvin, A.Gittiyer, Eliza Reklo,
YU.F.Lisyanskiy, F.G.Litke, P.P.Mikluxo, I.M.Prijivalskiy, D.I.Apuchin
V.I.Vernadskiy kabi olimlarning fan tarakkiyotidagi roli.
3– MAVZU: YER VA KOINOT XAKIDA UMUMIY TUSHUNCHA.
R E J A
1. Yer va olam.
2. Kuyosh sistemasi.
3. Kuyosh sistemasiningvujudga kelishi xakidagi gipotezalar.
Kuyosh sistemasi – Kuyosh va tukkizta katta (Merkuriy, Venera, Yer, Yupiter,
Saturn, Uran, Neptun, Pluton) xamda bir necha un ming kichik sayyoralar
(asteroidlar) dan, kompolnentlardan, kometalardan, metior jismlardan tarkib
topgan bulib, ularning xammasi Kuyosh atrofida aylanadiKuyosh esa uz uki
atrofida Yer sutkasi xisobida 25 sutkada bir marta aylanib chikadi. Kuyosh kuyosh
sistemasining markazida bulib, gaz xolatidagi uta kizigan jismdan iborat. Bu
kizigan gaz sharining diametri 1 mln.391 ming kmga teng.
Kuyosh juda katta u butun Kuyosh sistemasi massasining 99,86% ni tashkil
kiladi. Eng katta sayyora xisoblangan Yupitergacha Kuyosh sistemasi umumiy
massasining 0,093% tugri keladi.
Kuyoshning yuzasi yer yuzasidan 12
ming marta katta, xajmi esa Yer
xajmidan 1mln 300 ming marta ziyoddir. Yeg'Erning massasi esa Kuyosh
massasidan 333 ming marta kichik. Xamma sayyoralar massasini birga kushib
xisoblaganda xam Kuyosh massasi undan 750 marta katta. Kuyosh diametri
Yernikidan 109 martaziyoddir. Yerning urtacha zichligidan 4 mar ta kam. Lekin
Kuyosh yuzasida tortishish kuchi Yer yuzasidagidan «25 marta ortik. Kuyosh
kizigan va erigan jism bulib yuzasidan temperaturasi 5700*s ga, markazda esa 20
mln darajaga yetadi. Kuyosh nuri yerga 8minut 18 sikundda yetib keladi.
Kuyosh atrofini urab olgan, kizigan gazlardan iborat bulgan kavat kuyosh
atmosferasi deb ataladi. U uz bir biridan temperaturasi
va gazlarning xolati
jixatidan farklanuvchi uch katlamdan – fotosfera, xromosfera, va Kuyosh tojidan
tashkil topgan Kuyoshning uta kizigan ust kurinishi notekis gazsimon moddalar
mavjud bulgan, yoruglik tarkatuvchi yuzasi fotosfera deb ataladi. Uning kalinligi
300 kmga, temperaturasi 6000*sga yetadi. Lekin xar 11 yilda Kuyosh doglarining
uzgarishiga boglik xolda fotosferada temperatura pasayib 400-500*sga tushib xam
koladi. Fotosfera yuzasidan uta kizigan gazlar fontan tarikasida otilib, alangasimon
yoki gidrob (kuyun) shaklida sekundiga500 – 700 km tezlikda 200000 kmdan
1.5mln kmgacha balandlikkacha tarkaladi. Buni protobunes deb yuritiladi.
Fotosferadan yukorida xromosfera katlami joylashgan. U 18000 kmdan
balandlikkacha kutarilib temperaturasi 5000 * sgacha yetadi.
13
Xromosferadan yukorida Kuyosh atmosferasining
tashki katlami Kuyosh
toji joylashgan.
Ma'lumki, Kuyosh aktivligi siklik xarakterga ega. Bunda yukorida kayd
etilgandek xar 11 yilda Kuyosh yuzasida doglar kupayib ketishi natijasida
temperaturasi pasaysa, xromosferada portlash sodir bulib «Kuyosh shamoli»
kuchayib, xatto yer atmosferagacha yetib kelib unga ta'sir etadi.Natijada yerda
magnit buronlari, kutb shafaklar kuchayadi va uni tropik kengliklarda xam kuzatish
mumkin. Shuningdek, atmosferaning yukori kalamlarini ionlab, isitib atmosfera
sirkulyasiyasiga, gidrosferaga ta'sir etadi. Chugki bu vaktda Yer atmosferasida
ozon mikdori uzgarib, u Kuyosh energiyasini kuprok utkazib yuboradi. Binobarin,
atmosfera bosimi uzgaradi, yoginning mikdori va tarkalishiga ta'sir etadi.
Kuyosh sistemasidagi katta sayyoralar ikkiguruxga bulinadi.
1. Ichki sayyoralar: Merkuriy, Venera, Yer, Mars.
2. Tashki (yoki baxaybat sayyoralar): Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton
yaxshi urganilmaganligidan bu sayyora ikkala gruppaga xam kiritilmaydi. ( 1
jadval 1 rasm ). Kuyoshga eng yakin sayyora Merkuriydir u
massasi jixatdan
yerdan 20 marta kichik. Merkuriy 1 lotincha olingan bulib, simob degan ma'noni
bildiradi. Bu nom uning tez xarakat kilishidan kelib chikkan.Chunki Merkuriy
Kuyoshga eng yakin joylashib, uning atrofini boshka sayyoralarga nisbatan tez
aylanib chikadi. Merkuriyni «kaynok» sayyora desa xam buladi. Merkuriy orbita
tekisligiga perpendikulyar (tik) dir. Shu sababli uning bir Merkuriy kunduziga
Kuyosh yortib turgan tomoni bulinadi. Merukriy kunduzi va kechasining uzunligi
uch Yer oyiga teng . Merkuriy sutkasi esa Yerning yarim yiliga tugri keladi.
Venera sayyoralar ichida eng yorugi xisoblanib, uni kunduzgi xam oddiy kuz
bilan kurish mumkin. Shu sababli kadimgi greklar uni «naxorgi yulduz» yoki 2
tugunli yulduz yoki « yoruglik keltiruvchi» deb ataganlar.
Venera atmosferasi sirtida suv butlarining mikdori 0.1% 1% gacha boradi.
Uning mikdori atmosferaning yukori kismida kuprok
uchraydi Venera sayyorasi
sirtida bosim 30 km balandlikda 11atmga teng, temperatura 235*s. Sirtida bosim
90-95 atm, temperatura 485*s issik . (2-RASM).
Yerga eng yakin bulgan sayyora Marsdir. Marsning bir yili :87 sutkaga, bir
sutkasi
Esa, 24.5 soatga yakin bulib, Yerdan nisbatan Kuyoshdan 2 marta kam issiklik
oladi.
Baxaybat sayyoralar ichida eng kattasi Yupiterdir. Yupiter diametri Yer
Xajmidan 1300 marta katta, massasi Yer massasidan 318 marta, xajmi Yer
xajmidan 1300 marta katta.
Saturn-Kuyosh sistemasidagi sayyoralar ichidagi kattaligi va massasiga kura
Ikkinchi urinda turadi. Uning massasi yer masasidan 93.2 marta katta, u uzi uki
atrofida Aylanish tezligi yernikidan 2.3 marta tezdir.
Neptun Kuyoshdan uzokda joylashib, uning atrofini 164 yil 280
sutkada
aylanib chikadi. Temperaturasi-200* s.
Yer Kuyosh sistemasidagi planetalardan biridir. Kuyosh sistemasining uzi xam
benixoyat guj yulduzlar tuplami Somon yuli yoki Galarktika deb ataladi.
14
Boshka osmon jismlari orasida Yerning urnini ravshanrok tasavvur etmok
uchun ba'zi takkoslar keltiraylik.
Bizga, Yerda yashovchi kishilar planetamiz olamning juda katta bir jismiga
uxshab kurinishi tabiiydir, darxakikatErimiz uz atrofimizdagi xamma yirik
narsalardan million martalab kattadir. Agarda yerni boshka planetalar bilan,
xususan Kuyosh bilan
solishtirib kursak, Yerimiz nechoglik kichik ekanligi bizni
xayratda koldiradi. Ushbu (2) jadvalda turli planetalar va Kuyoshning diametrlari
va planetalarning Kuyoshgacha bulgan masaofalari takkoslangan. 3-rasmda
kurinadiki yer kichkina planetalar deb ataladigan planetalardandir, Kuyosh
sistemasining turtta planetasiYerdan kichik, kolganlari esa katta.
Ulchashlar Kuyoshgacha bulgan urtacha masofa 149.5 million kmga baravar
ekanligini aniklanadi. Bu shu kadar katta masofaki, biz uni konkret ravishda xech
kuz oldimizga keltira olmaymiz. Birok shuncha katta masofani poyezd kancha vakt
ichida yurishini
xisoblab chiksak , bu masofani tassavur etish mumkin. Agar
poyezd soatiga 100 kmdan yursa va sira tuxtamasdan borsa, Yer bilan Kuyosh
orasidagi masofani 170 yildagina bosa olar edi.
aniklangan.
