Urta asrlar geografiyasi.
Urta asr (5-17 asr) laridagi geografik kashfiyotlar davri buldi, lekin ilmiy –
amaliy goyalar bulmadi xisobi.
Normonlar («shimoliy odamlar») Skandinaviyadan Ok, Urta va Kora
dengizga borishdi. Islandiyani uz koloniyasiga aylantirdilar va Grenlandiyaga
kuchib borishadi. Ulardan ota – bola Eyrik Malla Shimoliy Amerikani (1000
yillarda), «urmon mamlakatini», janubrokda «vina mamlakatini» , (40 – 50
kengliklarga kadar borgan) kashf etishadi. Arablar 711 yilda Pireney yarim
oroligacha, Xind okeani buylab Madakaskar oroligacha, Osiyoni janubdan aylanib
utib Xitoygacha suzib borishgan. Yevropaliklardan birinchi bulib Marko Polo
9
oilasi bilan Xitoy, Mongoliya, Janubiy Osiyo, old Osiyo buylab 45 yil sayoxat
kilib 1929 yilga Venesiyaga eson-omon kaytib keladi.
Buyuk ipak yuli geografiya fanining rivojlanishigata'sir kildi. Olimlarning
xisobiga karaganda ipak yuli er. avv. 2 asrdan boshlab takomillashib ketgan.
YUNESKO tomonidan nashr etilgan ipak yuli tarmoklari chuli – buyobonlaridan,
baland korli tog dovonlaridan utgan Yulning kishgi va yozgi variantlari bulgan.
Yevropada arzon dengiz yulining ochilishi munosabati bilan 19 asrdan bohlab ipak
yuli uz axamiyatini kisman yukota boshladi.
Urta asrlar davrida yashab ijod etgan buyuk allomalarimizdan M.Xorazmiy, Ibn
Sino, Beruniy kabi vatandoshlarimizning jaxon madaniyati va fanga kushgan
xissasi bekiyosdir . Arifmetikaning M.Xorazmiyning «Yer tasviri» nomli asari
geografiyaning extimollik ma'nosiga tugri keladi. Unda geografik ob'yektlar
shaxar va kishloklar, daryo va kullar, dengizlar, axoli va ularning mashguloti
xakida ma'lumot berdi. Turkiston ulkasida ilk bor fanlar akademiyasini tashkil
etgan, atlas tuzgan.
Beruniy birinchi bulib Shimoliy yarimsharning baxaybat (diametri 5 m)
globusini yasadi, minerologiya, geodeziya kabi fanlarga asos soldi. Daryolarning
umuman suv okimining geologik (gidrogeologik) ishini taxlil kilib konuniyat
yaratdi. Keyinchalik Berniy konuni deb ataydigan buldi. Uning moxiyati: suvning
okimi tashiyotgan yotkizikningg massasi uning tezligiga tugri proporsionaldir.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrining geografiya fanining rivojlanishida
muxim urinni egallaganini aloxida takidlash lozim . Bu davrda (15asrining oxri
17asrning birinchi yarmi) misli kurinmagan geografik uzgarishlar sodir buldi .
Bular genuelik X.Kolumbning markaziy Amerika, Janubiy Amrika soxillariga
kilgan sayoxatlari(1492 – 1504 y), Portugaliyadan Vaskodo Gammaning
Xindistonga (Kallikut shaxari 1497 – 1498) , Magelanning Dunyo okeani buylab
sayoxati (1519-1522 y) tegishli Sayoxatchilarning asosiy maksadi bitta bulgan:
dengiz yuli orkali dunyoning eng boy va kurkam joyi Janubiy Oisyo (xindiston,
Indoneziya) ga borish edi.
Temuriylar davrida Turkistonda geografiya yozma tavsif uslubida rivojlandi.
Ayniksa Boburning shox asari «Boburnoma» xar kandlay maktovga sazavordir.
Unda tog va tekisliklar, daryo va kullar, dengizlar usimliklar va xayvonot olami,
iklimi, axolining urf odatlari, madaniyati, shugullanadigan yumushlari moxirana
jonli tavsiflanadi. X.X.Xasanov «Bobur tasavuri Fargona vodiysi» kabi xaritalarni
bemalol kiynalmasdan chizganlar.
Temuriy davrida Ali Kushchi, Koshkariy, noma'lum muallif yozgan asar
M.Ulugbek, A.Samarkandiy singarilarning ijodida geografiya va uning turdosh
fanlar tugrisidagi kizikarili fikrlar berilgan.
Geografiya fanining gurkirab rivojlanishidagi yangi davr ikki asr davom etadi
(18 asr boshlaridan xozirgi paytgacha). Ayniksa 18-19 asrining tutash kismida
kapitalistik ishlab chikarish tizimining takomillashishi bilan boglik kashfiyo1tlar
geografiya fanining tarakkiyotiga ijobiy ta'sir etadi. Jumladan, 1785 yilda Kartrayt
tukuv stanogini kashf etdi va uz navbatida Angliya kaloniyalaridan paxta olib
kelish kuchaydi.
10
Niderlandiyalik geograf Bernard Vareniy (1622-1650) va buyuk fizik I.Nyuton
(1642-1727) geografiya faniga salmokli xissa kushdi . B.Varaniy «Umumiy
geografiya» darsligini yozgan. Rus tiliga 1718 yilda Pyotr 1 buyrugiga binoan
tarjima kilingan. Kitob uchta «kitobchaga» va 40 bobdan iborat bulib, yer yuzasini
konuniyatlarini, Yerning kattik, suv va xavo kobigini tasvirlaydi, geografik
zonalarni ta'riflaydi. U yer yuzasida uchta zonani – issik (torrida), sovuk, (frigida),
mu'tadil (temperatura) mintaka (zona) larni ajratadi.
Rossiyada geografiyaning ravnak topishiga V.N.Tatishiv (1686-1750) bilan
M.V.Lomonosov (1711-1765) munosib xissa kushdilar. Tatishev raxbarligida
Sibir va Rossiyaning geografiyasiga tegishli «katta chizma kitob» (1745) nashr
etildi.
Nemis faylasufi va geografi Immanuil Kant (1724-1804) uzining mashxur
kosmogonik konsepsiyasi yaratdi. U Kenigebur universitetida 40 yil davomida
geografiya professori bulib xisoblangan. Kant geografiyasida tabiat komponetlari
xakida ma'lumot beriladi. Uningcha odamzod tabiat sirlarini kanday bulsa
shundayligicha tulik bulishiga kodir emas Odamzod fakat akl-zakovati
doirasidagina fikr yurita olishi mumkin. Uning shunday ishlari bor: «Siz menga
fakat materiyani bering, men undan butun dunyoni yaratib beraman» Darxakikat u
Kuyosh sistemasining paydo bulishini (Dekart singari) changsimon
tumanliklarning kuyuklashuvidan xosil buladi degan fikr avliyolarcha bashorat
etdi. Ikkinchidan u olam issiklik (energetik ) xalokat yokasiga tobora
yakinlashmokda degan, Kuyosh soviydi va vakti kelgach uchadi deb fikr bildirgan.
Buyuk geograflardan biri (nemis) Aleksandr Gumbolt (1969-1859) dir. Uning
nisbati «kuruklikdagi Magellan». U Janubiy Markaziy va Shimoliy Amerika,
Yevropa, Rossiya, Urta Osiyo (Turkiston), Oltoy ulkalarida bulgan. Botanik
Bonilan bilan birgalikda 6000 usimlik turidan gerbariy tuplagan. Xozirgi
biogeografiya , geomorfologiya, iklimshunoslik, gidrologiya kabi fanlarga oid
kizikarli ma'lumotlarni bevosita dalada tupladi va taxlil kildi, umumgeografik
xulosalar yaratdi.
CH.Darvin (1809-1882) birinchi navbatda geograf sayyox bulgan. U «Bigl»
kemasida besh yillik dunyo sayoxatini utagan. U organik dunyoning evolyusion
konuniyatini yaratdi. CH.Lyayel esa noorganik dunyoning evolyusion konuniyatini
shunga asoslanib tuzdi.
GEOGRAFIYA TARIXINING UMUMLASHTIRUVCHI BOSKICHIDA
yashagan K.Ritter (1779-1859) geografiya tarixida chukur iz koldirgan buyuk
shaxslardan biri. Uning kapital asari «Umumiy yer bilimi». U singari olimni
kiyoslash, xodisalar urtasidagi uzaro bogliklarni tavsiflash, geografik
konsepsiyaning birligi, narsa va xodisalarni yozishda undan utadigan bulmagan.
Osiyo tavsifiga tegishli beshta tomni P.P.Semenov (Semenov – Tyanshanskiy) rus
tiliga tarjima kilgan bulib Ritter tugrisida shunday ilk suzlarni gapirgan: «Umuman
yer bilimi xakidagi fanlarning ulmas siymosi». Ritterning yana ikkinchi asari
universitet talabalariga muljallangan «Umumiy yer bilimi» kursi bulgan. Ritterning
asosiy goyasi : Geografiya (ya'ni umumiy yer bilimi) jami yerni urganadi. Uning
tabiati birlikda bulib, svornaliklarning faravonliklari uchun yaratuvchi tomonidan
bunyot etilgan.
11
A.Gettner (1859-1941) singari geografiya fanining sof xududiy (xorologik)
moxiyatini uzluksiz targib etgan tatkikotchi bulmagan. Lekin u geografiya bilan
tarix fanini bir-biriga yakinlashtirish mutlok mumkun emas deb Kant goyasini
yoklab chikdi.
Fransuz geografi (revolyusioner) Eliza Reklo (1830-1905) uch tomlik
geografik asarlar yozgan. («Zemlya, 1867 y – 6 tomli , «Yer va el», 1876-1895-19
tomli, «Inson va Yer». 1905-1908 y – 6 tomli ). U «Inson va Yer», asariga enigraf
tarikasida kuyadigan guzal iborani yozgan: «Geografiya po otnosheniyu k
cheloveku ne chto inoye, kak istoriya v prostroanstve, tochna tak je, Istoriya
yavlyayetsya geografiyey vo vremeni» Mazmuni. «Geografiya insonga nisbatan
makondagi Tarixdan bulak narsaga emas, Tarix esa utmish geografiyasidir».
Reklyu «Geografik muxit» terminini kup ishlatgan.
Ruslarning dunyo aylanasi buylab kilgan sayoxatini I.F.Kruzenshtern va
YU.F.Lisyanskiy ekspedisiyasi (1803-1806) boshlab berdi. Rus dengizchi
sayyoxlaridan O.YE.Kosebu, F.P.Litke, O.S.Makarov, P.P.Mikluxo – maklay,
I.M.Simonov va boshkalar okean va undagi orollarni urgangan. 1845 yilda birinchi
bor rus geografiya jamiyati ta'sis etildi geografiya jamiyatining «Oltin davri» X1X
asrning oxirgi choragiga tugri keladi. Bu davrda I.M.Prejevalskiy, G.I.Potannin,
M.V.Nevsov va boshkalar Markaziy Osiyoni tekshiradilar. Nazariyotchi
geograflardan iklimshunos A.I.Voyekov, geodezist A.A.Tillo , muz davrining
tadkikotchisi N.A.Kropotkin, geologlardan I.M.Mushketovlarni aloxida eslatib
utish joiz.
D.I.Anuchinning (1843-1923) Moskva geografiya maktabi 1884 yilda
Moskva Davlat Universitetida shakllandi. Uningcha geografiya»Yer yuzining
tabiatini urganish lozim». U geografiyani ikki kismga: umumiy yer bilimi va
ulkashunoslikka ajratadi. Birinchisi Yer yuzasida tabiiy geografik komponentlar
majmuasini, ikkinchisi tabiiy kompleksni odam bilan birgalikda urganadi.
| 