5
Demak, tabiiy geografiya bir xil, iktisodiy geografiya ikkinchi xil tekshirish
ob'yektiga ega bulsada lekin ular orasida uzviy aloka mavjud-ular bir-biriga
ta'siretadi va xar ikkalasi xam moddiy dunyoni urganadi. Chunki inson, kishilik
jamiyati tabiatining bir kismi xisoblanib tabiatning ma'lum rivojlanishiga ta'sir
kursatadi.
Kishilik jamiiyatining tabiatga ta'siri uning kanchalik rivojlanishiga boglik,
lekin jamiyat rivojiga tabiatning ta'siri xar kancha kuchli bulmasin, ammo uning
rivojlanish xarakterini belgilab berolmaydi. Chunki tabiat va jamiyatning
rivojlanish konunlari uziga xosdir.
Shunday kilib, tabiiy geografiya turli territoriyalardagi tabiat komponentlarini
kompleks xolda urganishi bilan boshka tabiiy fanlar geologiya, botanika, zoologiya
va x.k dan ajralib turadi. Chunki bu fanlar Yer yuzasi tabiatining ayrim
komponentlarini, chunonchi,
geologiya tog jinslari, botanika usimliklarni,
zoologiya xayvonot dunyosini urganadi.
Tabiiy geografiya esa usha fanlar tuplagan tabiat xakidagi juda boy
materiallarga asoslanib, ularni sintez kilib, geografik konuniyatlarni
aniklashda foydalanadi.
Xozirgi zamon tabiiy geografiyasi Yer shari yuzasida ruy berayotgan
tabiiy xodisa va jarayonlarni urganadi.
1.2. Geografik kobik umumiy Yer bilimining ya'ni umumiy tabiiy
geografiyaning urganish ob'yekti.
Umumiy Yer bilimi - Yer sharining xamma kismini emas balki uning
eng ustki murakkab tuzilishga ega bulgan katlami xisoblangan geografik
kobik tabiatini tuzilishini konuniyatlarini va xududiy bulinishini urganadi.
Geografik kobik Yer yuzasida Atmosfera,
gidrosfera, litosferat va
biosferaning uzaro alokasi, bir-biriga ta'siri natijasida uzok vakt davom
etgan evolyusion jarayon okibatida vujudga kelgan murakkab, tuxtovsiz
rivojlanishga ega bulgan yaxlit moddiy tizimdir.
Geografik kobik territoriya kulamining xamma kabul kilgan anik
chegarasi yuk . Kupchilik olimlar geografik kobikning kalinligini 35-40
km xisoblab, kuyi chegarasini okeanlarda 11 km (mariana botigi 11022
km) kuruklikda 2-5 km chukurlikdan utkazadilar. Geografik kobikning
yukori chegarasini atmosferaning ozonga (O3) boy bulgan 20-30 km
balandliklardan utkazadilar.
Chunki ozon (O3) Kuyoshdan kelayotgan ultrabinafsha
nurlarni ushlab
kolib, undan kuyida organizmning yashashi uchun sharoit yaratib beradi.
Geografik kobik terittoriya kulamining xamma kabul kilgan antik
chegarasi yuk . Geografik kobik sayyoramizning boshka kismlarida juda
murakkab tuzilishga ega bulganligi bilan fark kiladi. Uning asosiy fark
kilib turuvchi uziga xos xususiyatlari kuyidagilar xisoblanadi: birinchidan
geografik kobikda moddalar bir vaktning uzida uch xil fizik xolatda
(kattik, suyuk, gazsimon) bulib, doimo bir - biriga utib turadi va u
uzaro ta'sir etib turuvchi shu bilan birga sifat jixatdan farklanuvchi
turt sferadan (litosfera, gidrosfera,
atmosfera, biosfera) tashkil topgan.
6
Uz navbatida xar bir sfera mustakil komponentlarga masalan,
litosfera xar-xil jinslarga, tuprokka, biosfera usimlik va xayvonlarga ega.
Ikkinchidan geografik kobik yaxlit (bir butun) moddiy sistema sifatida
kosmos va Yerning ichki kismi bilan doimo modda va energiya almashinuvi orkali
alokadadir. Geografik kobikning issiklik manbai asosan kuyosh radiasiyasi kisman
yerning ichki kismidan chikayotgan issiklikdir. Shuningdek., geografik kobikka
yiliga kosmosdan 10 mln tonna xar-xil moddalar tushib turadi.Aksincha geografik
kobikdan kutarilgan yengil gazlar (vodorod, geliy) atmosferaning yukori katlamiga
kutarilib, sungra planetalararo bushlikka tarkalib ketadi. Uchinchidan geografik
kobik tabiatda ritmiklik xusisiyati mavjud. Tabitdan ritmik ikki xil davriylik va
sikllik shaklda mavjud. Bir xil vaktda kaytarilib turadigan ritmlik jarayonlar
davriylik xisoblanadi. Bunga Yerning uz uki atrofida aylanishi
tufayli ruy beradigan kecha va kunduz, yil
fasllari, suv kalkishi, kabilar misol
buladi.
Takrorlanib turish vakti bir xil bulmagan jarayonlar siklik deyiladi. Kuyosh
aktivligining uzgarish sikli urta xisobda 11 yil 15 oy mobaynida kaytarilib turadi.
Bunga boglik xolda iklimning tebranib turishi, daryo, daryo suvlarining
kamayib, kupayib turishi va boshkalar siklli jarayonlarga kiradi. Turtinchidan,
geografik kobikning sferalari bir-biridan ajralgan xolda emas, balki uzaro uzviy
alokada va rivojlanishga ega bulgan guyo bir yaxlit zanjirdir. Shu sababli agar
uning biror kismiga ta'sir etib, notugri uzgartirilsa, kolgan komponentlar tabiiy
xolatida xam uzgarishlar yuz berish mumkin. Masalan, sunggi yillarda geografik
kobik komponenti xisoblangan urmonlar betartib kesish tufayli uning maydoni
20% ga kiskardi, okibat natijada 2 mlrd gektar maydondagi tuprok erroziyaga
duchor buldi.
Bu esa geografik kobik tabiiy resurslaridan planli va okilona foydalanib,
ularni muxofaza kilib, kayta tiklab borishga aloxida e'tibor berishni talab etadi.
Beshinchidan geografik kobikning yana bir xususiyati undan organik xayotning
mavjudligidir.
Organik xayotning vujudga kelishi esa geosferalar tabiiy xolatida uzgarishlar
bulishiga sababchi buldi. Organik xayot geografik kobikdagi
tabiiy muvozanatni
doimo buzib turuvchi faktor xisoblanadi. Oltinchidan, geografik kobik kishilik
jamiyatining yashash va xayot kechirish makonidir. Okil zakavotli insonning
vujudga kelishi, bu geografik kobik rivojlanishining eng yukori boskichidir.
Yettinchidan geografik kobikning yana bir xususiyati uning territoriyasining
diferensillanishi (tabakalanishidir). Chunki geografik kobik yuzasi okean va
kuruklik, tog va tekislik, xar-xil geografik zona, katta va kichik bulgan (Turon
tekisligi, Turkiston tizmasi, Karshi chuli) tabiiy territorial va tabiiy akvatorial
komplekslar (TTK va TAK) dan tashkil topgandir. Bu tabiiy territorial komplekslar
xam geografik kobik singari bir butun (yaxlit) xususiyatga ega bulib, ularning
rivojlanishi bir-biridan ajralgan xolda emas, balki uzviy uzaro boglangan xolda ruy
beradi. Ular orasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi, bir-biriga ta'sir etib
turishligi tabiiy territorial komplekslarni yagona moddiy sistemaga birlashtiradi.
Bu moddiy sistemaning butun komponentlari bir-biri bilan shunchalik boglanib
ketganki, agar usha komponentlardan birontasida uzgarish bulsa, u
butun geografik
