18
Yer uz uki atrofida aylanishdan tashkari sek ga urtacha 29,76 km tezlik
bilan
Kuyosh atrofida xam aylanadi. Yerning kuyosh atrofida aylanishi davri 365 kun 5
soat 48 min. 46 sek bulib, kiskacha yil deyiladi. Yer orbitasining shakli elipsimon
bulib, Yer 3 yanvarda Kuyoshga eng yakin kelib, bu xolat perigeliy deyiladi, unda
Yer va Kuyosh orasidagi masofa 147 mln km. Aksincha, 5 iyuldan Yer Kuyoshdan
eng uzokda 152 mln km bulib, bu xolat ofiley Yerning
Kuyosh atrofida aylanish
uchun ketgan vakt yaxlitlar 365 kun 6 soat deb xisoblaydilar. Lekin yilni oylariga
bulishida usha 6 soat ancha nokulaylikka sabab buladi. Shundan kutilish uchun
xar 4 yilning 3 yili 365 kun, 4 yili esa 366 kun deb kabul kilingan. Shu sababli
usha 4 yilning fevral oyi 29 kun bulib, kabitsa yili deyiladi.
Yer Kuyosh atrofida aylanayotganda uz orbita tekisligiga 66 gradus 33 ming
25 sek. Kiya ogushganligi navbatida yil fasllari xosil buladi.
21 mart va 23 sentabrda Yer ukining kiyaligi Kuyoshga nisbatan neytral
bulib, Kuyosh nuri ekvatorga tik tushadi, xamda xar ikkala yarim sharni bir xilda
yoritadi va isitadi. Kun va tun 12 saotga teng buladi.
21 iyundan Yer sharining shimoliy kutbi Kuyoshga kirgan bulib, bu yarim
shar janubiy yarim sharga nisbatan Kuyosh nurini va yorugligini kuprok oladi.
Shu kuni
Kuyosh nuri ekvatorga emas, 23 grad. 30 min shimoliy kenglikka tik
tushadi. 21 iyun shimoliy yarim sharda eng uzun kun bulsa, janubiy yarim sharda
eng kiska kundir. Bu vaktda shimoliy yarim sharda yoz, janubiy yarim sharda kish
fasli bulib 66 grad 30 minj.k. dan janubda uzok vakt kuyosh kurinmaydi, kutb tuni
buladi.
22 dekabrda kuyosh kuprok janubiy yarim sharni yoritadi va isitadi. Shu
tufayli bu kuni kuyosh nuri 23 grad. 30 min j.k. ga tik tushadi. Janubiy kutb
dorasidan kutbgacha bulgan joylarda kuyosh uzok vakt botmaydi aksincha
shimoliy kutb atroflarida uzok vakt kuyosh kurinmaydi.
2.
Ochik va tekis joyda tursak atrof katta doiraga uxshab kurinadi. Bu doiraning
chetlariga osmon gumbazi tutashib turgandek tuyiladi. Ana shu
doira shaklida
kurinadigan ochik joy gorizont deyiladi.
3.
Bir joyda turib gorizont tomonlarini aniklash oriyentirlash deyiladi.
Oriyentirlashni bir kancha usullari bor.
A) Kuyoshga karab oriyentirlash.
B) Kutb yulduziga karab oriyentirlash.
V) Kompas yordamida oriyentirlash.
G) maxalliy belgilar karab oriyentirlash.
Uning chekkasida osmon bila yer yuzasi guyo tutashgandek kurinadigan
chizikka gorizont chizigi deb ataladi.
Gorizontning kuyosh chikadigan tomoni shark deb, kuyosh botadigan tomoni
garb deb ataladi.Tush paytida kuyosh janubda buladi, janubning karama-karshi
tomoni esa shamol deyiladi.
Gorizontning turtta asosiy tomonidan tashkari yana oralik tomonlari xam bor:
Shimol bilan Garb orasi shimoli-garb shimol bilan shark
orasi shimoli-shark orasi
shimoli-shark janub bilan garb.
19
Biz kuyida ularning eng muximlari bilan tanishib chikamiz. Kuyoshga karab
oriyentirovka kilish usuli. Kuyosh tush praytida gorizontdan eng baland kutariladi
va yil buyi uzgarmay, doimo janub tomonda buladi.
Kuyoshning bunday xususiyatidan foydalanib, gorizont tomonlarini aniklash
mumkin. Buning uchun kuyidagi vazifaldarini bajarish kerak. Ochik va tekis yerga
bir tayokcha yoki temir kozikchani tikka kuyamiz. Bu tayokcha gnomon deb
ataladi. Bu nozik soyasi Kuyosh kutarilgan sari uzgarib boradi. Tush paytiga
kelganda Kuyosh soyasi eng kiska buladi. Tush
paytida kozikchaning soyasi
shimolga yunalgan buladi. Bu « tush chizigi» meridian yunalishini kursatadi
shunday kilib, gnomon soyasi yordamida janub bilan shimolni aniklab olamiz.
Sungra shimolga karab tursak, ung tomonimiz shark va chap tomonimiz garb
ekanligini osongina aniklab olamiz.
Kul yoki chuntak soati yordamida xam kuyoshga karab oriyentirovka kilish
mumkin. Bunda soat maxalliy vaktga tugirlanib, gorizontal xolatda ushlab turiladi.
Sungra uning soatni soatni kursatuvchi sterelkasini kuyoshga tugri bulguniga kadar
aylantirriladi. Keyin kuyoshga tugirlangan soat strelkasi
bilan uning sferblatidagi
bir rakami orasida vujudga kelgan burchakning kok urtasida chizik utkaziladi va u
shimol bilan janubni kursatuvchi chizik xisoblanadi. Shuni esdan chikarmaslik
kerakki bu chizikning janubi doimo kuyoshning tush vakti (kun urtasi) da bulgan
yoki buladigan tomonini kursatadi.
