|
I–BAP. PÁN HÁM TEXNIKADA ÓLSHEWLER ANIQSIZLIǴINŃ ORNÍ HÁM ÁHMIYETI
|
| bet | 2/83 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 5,5 Mb. | | #144225 |
Bog'liq Anıq emes ólshewlerI–BAP. PÁN HÁM TEXNIKADA ÓLSHEWLER ANIQSIZLIǴINŃ ORNÍ HÁM ÁHMIYETI
1.1. Pán hám texnikada ólshewler anıqsızlıǵınıń rawajlanıw basqıshları
Álemde XX hám XXI ásirler shiyerasında xalıq aralıq sawda, densawlıqtı saqlaw, qorshaǵan-ortalıq qáwipsizligi hám sol sıyaqlılardı rawajlanıwına tosqınlıq qılıwshı bar tosıqlar tásirin tupten tómenletiw zárúrshilıǵınń júzege keliwi hám globallasıwdıń ulıwma procceslerine juwap beriwshi ólshewlerdiń birligin támiynlew strukturasi hám usılların islep shıǵıwǵa bólek itibar qaratılıwına alıp keldi. Usı ózgerislerdiń tiykarǵı sebeplerinen biri standartlastırıw boyınsha xalıq aralıq shólkem (ISO) nıń jumısshı toparı baspaları nátiyjesinde júzege keldi.
Ayrım mámleketlerde ólshewlerdegi anıqsızlıq salıstırǵanda ádewirden beri bahalanıp baslaǵanlıǵına qaramay, Bul máselede xalıq aralıq awızbirshilik bolmaǵan. Bul máselede xalıq aralıq awızbirshiliktiń joqlıǵın tán alǵan halda, metrologiya tarawında eń joqarı abıroylı Ólshewler hám táreziler xalıq aralıq komiteti (CIPM) 1978-jılda Ólshewler hám táreziler xalıq aralıq byurosı (BIPM) nan usı uyqlawdı kórip shıǵıwdı tapsırdı. Nátiyjede Bul uyqıǵa 32 mámlekettiń milliy metrologiya institutları (MMI) hám jeti xalıq aralıq shólkemler qosıldı:
• ólshewler hám táreziler xalıq aralıq komiteti (CIPM);
• ólshewler hám táreziler xalıq aralıq byurosı (BIPM);
• elektrotexnik Xalıq aralıq komissiyasi (IEC);
• klinik ximiya xalıq aralıq federatsiyasi (IFCC);
• standartlastırıw boyınsha xalıq aralıq shólkem (ISO);
• sap hám ámeliy ximiya boyınsha xalıq aralıq awqam (IUPAC);
• sap hám ámeliy fizika boyınsha xalıq aralıq awqam (IUPAP);
• nızamshılıq metrologiyasi xalıq aralıq shólkemi (OIML).
70 - jıllarǵa deyin metrologiyadaǵı sıyaqlı basqa injinerlik tarawlarında da qátelik (measurement error) hám qátelik xarakteristikalari qollanılıp atırǵan edi. 70 ̶ shi jıllardan anıqsızlıq atamasına ótip basladı.
1977-1978 jıllarda Xalıq aralıq ólshew hám táreziler byurosı (BIPM) belgili zárúrli maǵluwmatlardı ózinde sáwlelendirgen anketani tayarladı hám 32 milliy metrologiya institutına jiberdi. 1979 jılda BIPM usınısına tiykarlanıp ISO quramında TAG4/WG3 jumısshı toparı shólkemlestirildi. 1981 jılda TAG4/WG3 jumısshı topar ózinde anıqsızlıq xarakteristikaların esaplaw menen baylanıslı bolǵan birinshi usınısnama tárizindegi hújjetti tarqatadi. Keyinshelik bul hújjet 1981, 1986 hám bir azdan soń 1991–jıllarda qayta ózgeriwine tuwra keledi.
INC-1 (1980 y.) anıqsızlıqtı ańlatıw usınısinda Ólshew hám táreziler boyınsha xalıq aralıq shólkem tárepinen tastiyqlanǵan qaǵıydalarda, ólshewler anıqsızlıǵın payda qılıwshıları eki kategoriyaǵa bólinip, Bular А túr hám B túr taypalarǵa ajratiladi. Itimallıq teoriyası qaǵıydalarına muwapıq dispersiyani1 alıw ushın birlestiriledi.
Usı qollanbanıń maqseti;
– anıqsızlıq haqqında esabatlardı qanday túziw kerekligi haqqında tolıq maǵlıwmattı táminlew;
– ólshewler nátiyjeleriniń xalıq aralıq salıstırıw ushın tiykar jaratıwdan ibárát.
|
|
1992 - jılda xalıq aralıq xújjet «Ólshewlerde anıqsızlıqtı ańlatıw boyınsha qollanba» (keyinshelik Qollanba) francuz tilinde islep shıǵıldı.
Usı qollanbanıń tiykarǵı maqseti:
- qanday etip ólshewler anıqsızlıǵı esabatın dúziw haqqında tolıq maǵlıwmat alıwdı támiynlew;
- ólshew nátiyjeleriniń xalıq aralıq salıstırıwlarda qatnasın támiynlew ushın zárúr bolǵan ólshew nátiyjeleriniń sapa kórsetkishlerin sáwlelendirgen maǵlıwmattı tayarlaw ushın tiykar jaratıw edi.
Global bazar sharayıtlarında anıqsızlıqtı bahalaw hám ańlatıw usılı pútkil dunyada jalǵız hám túrli mámleketlerde ótkiziletuǵın ólshewlerdi ańsat salıstırıw múmkin bolıwı zárúr. Qarsılıq dúkenlerden baslap, fundamental izertlewlerde ólshewlerdiń bar túrlerinde hám túrli dárejedegi anıqlıqqa salıstırǵanda qollanılatuǵın sonday unıversal usullar qollanbada keltirilgen.
Qollanba 1992-jılda baspa etilgennen keyin dárhál rásmiylestirilmegen xalıq aralıq standart statusı (dárejesi)ne iye boldı. Bul standart bar ilmiy hám texnologik ólshewlerge sheshim boldı hám ólshewlerdegi anıqsızlıqtı bahalaw hám ańlatıwda dunya birligin támiynledi.
Ǵáresiz mámleketler doslıǵı sessiyasında birinshi ilmiy-metodikalıq derek 1999 jılda D.I.Mendeleev atındaǵı Pútkil Rossiya metrologiya ilmiy-izertlew instituti tárepinen baspadan shıǵarıldı.
|
|
Qatar mámleketlerdiń kópshilik regionallıq hám milliy standartları, máselen, salıstırıw hám sınaw laboratoriyalardı akkrteditlew boyınsha EN 45001 Yevropa normaları, ólshewlerdiń muǵdarlıq nátiyjeleriniń anıqsızlıq mánisleri menen táminlewdi májbúriy talap etedi. Sınaw hám kalibrlew laboratoriyalardıń layıqlıǵın (kompetentliligi) ne talaplardı belgilewshi ISO/IEC 17025:2019 xalıq aralıq standart qabıl etilgen soń, akkreditlengen laboratoriyalarda anıqsızlıqtı bahalaw boyınsha talaplar xalıq aralıq talaplarǵa aylandı.
Házirgi zamanagóy jámiyette ólshew protsedurasın tómendegishe súwretlew múmkin (1.1-súwret).
|
| |
