Kurs ishining dolzarbligi

1. Ibn Sinoning dunyoga kelishi va taqdir yo`li.
Ulug` mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) Buxorodan
30 km. uzoqlikdagi Somoniylar davlati hududida joylashgan kichik Afshona
qishlog’ida mahalliy amaldor oilasida hijriy 370 (980)-yil 16 (21)-avgust
kuni dunyoga keldi. Uning asl ismi Husayn ibn Abdulloh. Ibn Sinoning
to‘liq nomi Abu Ali – Al Xusein Ibn Abdullo ibn Al-Hasan ibn Ali Ibn Sino
13 ta so‘z 47 ta xarfdan iborat, ko`pincha qisqartirib Abu Ali ibn Sino yoki
Ibn Sino deb yuritiladi. Ibn Sino barcha davrlarda o’tgan olimu-ulamolar
ichida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Ibn Sinoning ilm-fan va
madaniyatiga qo‘shgan hissasi rad qilib bo‘lmas faktdir. U ensiklopedik
bilimlarga ega bo‘lib, turli fanlarda kashfiyotlar qildi. Abu Ali ibn Sinoning
qimmatli merosi jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida hal qiluvchi o‘rinni
egallaydi.
U insoniyat tarixida yorqin chuqur iz qoldira olgan buyuk dahodir.
O`sha vaqtda uni Husayn deb atagan bo`lsalar, sharqda Sheyxulrais, g`arbda
Avitsenna - O'rta asr fors olimi, faylasufi va tabibi, Sharqiy aristotelizmning
vakili., arablar esa Abu ali Alhusayn ibn Abdullo ibn Hasan ibn Sino deb atar
yedilar. 
O‘rta Osiyo va Eronda yashagan, turli hukmdorlar paytida tabib va vazir
bo‘lgan. Ibn Sino risolalari Sharq hamda G‘arbda bag‘oyat mashhur.
Yevropada ibn Sino Avitsenna nomi bilan mashhur bo‘lgan. “Tib qonunlari”
nazariy va klinik meditsina entsiklopediyasi — yunon, rum, hind hamda
o‘rta osiyolik tabiblar nuqtai-nazari jamlanmasi — bir necha asr davomida,
hatto Ovrupada ham zarur qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan.
Bizning vaqtimizgacha yetib kelgan o‘zi haqidagi tarjimai xolida
yozishicha, “Otam Balxdan bo‘lgan va u yerdan Buxoroga somoniylardan
Nuh ibn Mansur (976-997) hukmronligi davrida keladi va u yerda o‘z ishini
devonxonadan boshlaydi. Uning lavozimi - Buxoro yaqinidagi tuman
markazi bo‘lmish Xarmaysanni boshqarish bo‘lgan. Shu yerlarga yaqin
qishloqdagi Afshonalik qizni, ya’ni mening bo‘lajak onam Sitora - yulduzni
xotinlikka oladi. U yerda avval men, keyin mening akam dunyoga keladi.”
Ibn Sino jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan
buyuk siymolardan bo’lib, uning ilmiy ishlari xorazmlik buyuk ensiklopedist
olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) asarlari bilan birgalikda o`sha davr
fani taraqqiyotining eng yuqori cho`qqisini tashkil etadi.
Abu Ali Ibn Sino ilm taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan, O‘rta Osiyo
tuprog‘idan yetishib chiqqan buyuk allomalarimizdan biri hisoblanadi.

Buyuk allomaning fanlar olamida tajriba o‘tkazmagan va qalam tebratmagan
sohasi yo‘q desa ham bo‘ladi, ayniqsa tibbiyot xazinasiga qo‘shgan ulkan
hissasi bebahodir. Ibn Sino ko‘p qirrali ilm sohibi bo‘lgan buyuk siymodir.
Tibbiyot olamida Ibn Sinoning tabarruk nomi Gippokrat va Galen kabi
buyuk allomalar bilan bir qatorda turadi. Somoniylar davrida Afshona katta
shaharlar sirasiga kirgan va shahar ichida qal'a ham bo‘lgan.
Ibn Sinoning otasi Abdulloh katta boy bo‘lib, badavlat va o‘qimishli,
ismoilit (sobiq islomga qarshi) o‘qishlariga yaqin kishi bo‘lganki, o‘sha
davrda podshohga soliq teradigan vazirlardan bo‘lgan. Ibn Sinoning otasi uni
izdoshlari safiga qo‘shgan. Garchi ibn Sino ismoilitlardan bo‘lmagan, lekin
ularning xutbalari ma’nosi bilan sinchkoflik ila qiziqqan. Ehtimol, Ibn Sino
ismoilitlardan o‘zining Qur’onga bo‘lgan tanqidiy qarashlarini
o‘zlashtirgandur.
5 yoshgacha Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga ko`chib kelib,
Afshona qishlog‘ida yashaydilar va uni shu yerda o`qishga beradilar. Keyin
Ibn Sino oilasi bilan birgalikda Buxoroga ko‘chib kelgan. Bolakayni
boshlang‘ich musulmonlar maktabiga joylashadi va u yerda o‘n yil ta’lim
oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh an-Natiliy dan mantiq,
falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o’rgandi. U asosan tabobat ilmiga
qiziqardi. Husaynning atrofidagilar iqtidorli o’smirning erishgan
yutuqlaridan hayratga tushar edilar. Otasi o’g’liga yanada kuchliroq ta’lim
berish uchun uni maktabdan chiqarib olib, uyga alohida bilimi kuchli
muallimni yolladi. Bu muallim ulug’ yoshdagi qariya bo’lib, Husaynga
fizika, astronomiya, falsafa, geogafiya va boshqa shu kabi fanladan chuqur
ta’lim berdi.
10 yoshga to'lganida, arab tilini mukammal bilib olgan ibn Sino
musulmonlarning asosiy kitobi bo'lgan Qur'onni deyarli butunlay yod olgan,
Qur’onni xatib Ubaydning o‘zi ham yoddan bilgan. Shundan keyin Husayn
maktabga bormagan. O‘n yoshida, ya’ni 990-yilga borib, Husayn ta’limining
boshlang‘ich davrini yakunlaydi. U Qur’onni yoddan aytib, o‘z xotirasi bilan
barchani hayratga soladi va arab adabiyotini nihoyatda zo‘r bilishi bilan
barchani lol qoldiradi. Shu vaqtdan e’tiboran, Ibn Sino shayh bo‘ladi. Mana,
shaxsiy tarjimai xolidan parcha: “O‘n yoshimda men Qur’onni yod oldim va
adabiyot fanini o‘rganib katta muvaffaqiyatlarga erishib, barchani qoyil
qoldirdim”.
Til adabiyot, keyinchalik esa mantiq, aljabr, hisob, falakkiyot kabi
fanlarni to‘liq o‘zlashtiradi. Ayniqsa, tib ilmida u juda tez kamol topa

boshlaydi. „Tib ilmi, — deb yozadi Ibn Sino o`z tarjimai holida, – qiyin
ilmlardan emas, shu sababli qisqa muddat ichida bu fandan juda ilg`orlab
ketdim, endi hatto bilimdon tabiblar ham huzurimga kelib tib ilmidan dars
oladigan bo`ldilar. Bemorlarni ham ko`rib turardim va shu yo`sinda orttirgan
tajribalarim natijasida muolaja eshiklari menga shu qadar keng ochilib
ketdiki, uni ta’riflab berish qiyin”. Ibn Sino ta'sirchan bilimga ega bo'lganligi
sababli, otasi uni musulmon qonunlari va tamoyillari chuqur o'rganilgan
maktabga yuborgan. Biroq, o'qituvchilar bolaning turli xil masalalarni yaxshi
bilishini tan olishlari kerak edi.
12 yoshida, uning oldiga ham o'qituvchilar, ham mahalliy
donishmandlar maslahat so'rab kelishgan. 
13 yoshida boshlang`ich matematika, mantiq, fiqh, falsafa ilmlari bolan
shug`ullana boshlaydi. Ibn Sino tibbiyot, musiqa va geometriyaga qiziqishni
rivojlantirdi. Aristotelning "Metafizika" asari yigitga katta taassurot qoldirdi.
14 yoshida yigit tibbiyotga oid u yoki bu tarzda shaharda mavjud bo'lgan
barcha asarlarni tadqiq qildi. Hatto o'z bilimlarini amalda qo'llash uchun,
ayniqsa kasallarni davolashga harakat qildi. Shunday qilib, Buxoro amiri
kasal bo'lib qoldi, ammo uning biron bir shifokori uning kasaliga hukmdorni
davolay olmadi. Natijada, unga to'g'ri tashxis qo'ygan va tegishli
davolanishni tayinlagan yosh Ibn Sino taklif qilindi. Shundan so'ng u
amirning shaxsiy shifokori bo'ldi. Husayn hukmdor kutubxonasiga kirish
huquqini qo'lga kiritganida ham kitoblardan bilim olishni davom ettirdi.
Ko’p o’tmay zehni o’tkir Husayn o’quvchi bo’lishiga qaramasdan, uy
muallimi bilan bir darajadagi ilmga ega bo’ldi, shundan keyin u turli xil
fanlarni mustaqil ravishda o’rganishga kirishdi. Bilim darajasida kattalarni
ham ortda qoldira oladigan Husayn 14 yoshida tabobat bilan qiziqa boshladi.
Shahardagi barcha ilmiy asarlarni o’qib-o’rgandi, ushbu sohaning sir-
asrorlarini o’rganish uchun eng og’ir bemorlarni borib ko’rdi. Ibn Sinoning
tabobat bilan shug’ullanishiga o’sha davrning tabibi va tabobat darsligining
muallifi – Abu Sahl Masihiy sabab bo’ldi.
16 yoshida ulug` xakim, shifokorlik ilmini puxta va chuqur o‘rganishga
muvaffaq bo‘ladi, o‘sha davrning mashhur tabiblari undan maslahat olib
turishadi. Bir safar Buxoro amirining o‘zi unga yordam so‘rab murojaat
qiladi.
17 yoshidayoq o‘zining "Ma’naviy kuchlarni tadqiq qilish" falsafiy
asarini yozadi. Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. Buxoroda
Avitsena shaharga kelgan olim Abu Abdallah Natli bilan falsafa, mantiq va

astronomiyani o'rgangan. Shundan so'ng, u mustaqil ravishda ushbu va
boshqa sohalarda bilim olishni davom ettirdi. Bir kuni saroyda noodatiy holat
yuz berdi: mamlakat amiri kasal bo’lib qoldi, biroq saroy tabiblaridan
birortasi uni davolay olmadi. Shunda amirni davolash uchun yosh Ibn Sino
taklif qilindi. U esa o’z navbatida to’g’ri tashhis qo’yib, kasallik turini
aniqlay olgan va amirni muvaffaqiyatli davolagan. Bu paytda Husayn 17
yoshda edi, shunga qaramasdan u amirning shaxsiy tabibi etib tayinlandi.
O‘sha kezlarda Somoniylar davlatining hukmdori Nux ibn Mansur kasal
bo‘lib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Buxoroda o‘sib-ulg‘aygan
yangi yosh tabibning ovozasi saroyga ham yetib borgan edi, uni amirning
davolash uchun saroyga taklif qiladilar va tabibning nazoratida davolangan
bemor tez fursatda oyoqqa turadi. Buning evaziga Ibn Sino saroy
kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu kutubxona o‘sha
vaqtda butun O‘rta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan
sanalardi. Bir necha til davomida kecha-kunduz tinmay mutolaa qilish
natijasida Ibn Sino o‘z bilim doirasini mislsiz darajada kengaytiradi. U
davrda shu qadar bilimga ega bo`lgan boshqa bir kishini topish mushkil edi.
18 yoshida Sharqning buyuk olimi bo`lib tanildi. 18 yoshida Ibn Sino
shu qadar chuqur bilimga ega ediki, u Sharq va Markaziy Osiyoning eng
taniqli olimlari bilan yozishmalar orqali erkin bahslasha boshladi. 
20 yoshida u bir qancha ilmiy asarlarni, shu jumladan keng
ensiklopediyalarni, axloqiy kitoblarni va tibbiy lug'atni nashr etdi. Uning
tarjimai holi davrida Ibn Sinoning otasi vafot etdi va Buxoroni turk qabilalari
egallab oldi. Shu sababli donishmand Xorazmga ketishga qaror qildi.
Xorazmga ko'chib o'tgan Ibn Sino tibbiy amaliyotini davom ettirishga
muvaffaq bo'ldi. Uning yutuqlari shunchalik ulkan ediki, mahalliy aholi uni
"shifokorlar shahzodasi" deb atay boshlashdi. O'sha paytda rasmiylar
jasadlarni ekspertizadan o'tkazish uchun har kimga taqiq qo'ygan. Buning
uchun buzuvchilar o'lim jazosiga duch kelishdi, ammo Ibn Sino Masihi ismli
boshqa shifokor bilan birga otopsiyani yashirin ravishda davom ettirdi.
20 yoshida Ibn Sino bir necha kitoblar yozib ulgurgan edi: 1.Katta
entsiklopediya. 2. Etikabo’yicha nashr. 3.Tabobat lug’ati. Biroq boshlangan
urush shahardagi tinchlikni buzdi. Buxoro turk qabilalari tomonidan ishg’ol
qilindi. Poytaxtda vayronalar, yong’inlar avj oldi. Husaynning otasi aynan
shu davrda halok bo’ldi, va u savdo karvonlariga qo’shilib, Xorazmga yo’l
oldi.

21 yoshida olim "Al-Majmul" kitobini yozib, unda she’riyat, ritorika va
boshqa fanlar haqida o‘z fikrlarini bildiradi. Ibn Sino Buxoroda yashagan
davrida, ya’ni 1002-yilgacha Aristotel asarlaridan falsafani, Evklid
asarlaridan geometriyani, Ptolemey asarlaridan astronomiyani zo`r qunt bilan
o`rgandi. Bunga ibn Sino somoniylar davlatining amiri No`h ibn Mansurni
muvaffaqiyatli davolaganligi tufayli amir o`sha vaqtlarda Sharqda tengi yo`q
darajada boy kutubxonasidan shu asarlardan foydalanishga ruxsat berganliga
va u ana shu asarlarni qunt bilan o`rganganganligi sabab bo`ldi. Biroq ibn
Sinoning Buxorodagi ijodiy faoliyati uzoqqa cho`zilmadi, chunki bu vaqtda
somoniylar sulolasi o`zinnng so`nggi kunlarini yashamoqda edi. 1002-yil
Buxoro turklar tomonidan qamal qilinib, somoniylar sulolasi ag‘darilgach,
Ibn Sino Xorazm hokimi saroyiga Urganchga yo‘l oladi. U yerda Ibn Sinoni
“shifokorlar hokimi” deya nomlashgan. 

2. Ibn Sinoning metidsinaga oid asarlari, “Tib qonunlari” asari haqida.
Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug‘ zot o‘z umri
davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati avvalo tibbiyot va
falsafa, shuningdek, mantiq, kimyo, fizika, astronomiya, matematika,
musiqa, adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag‘ishlangan. Abu Ali ibn Sino
Sharq peripatetizmining atoqli vakili. Uning peripatetik falsafasi “Kitob ash-
Shifo”, “Najot”, “Al-Ishorat va at-Tanbihot” , “Donishnoma” «Kitob ash-
shifo», «Donishnoma», «Kitob al-qonun fi-t-tib» («Tib qonunlari kitobi», 5
kitob, 14 jilddan iborat bo‘lgan), «Salomop va Ibsol», «Yusuf qissasi»,
«Risolat at-tayr» («Qush risolasi»), «Uyg‘oq o‘g‘li Tirik», «Tibbiy urjuza»,
«Faan ash-she’r» («She’r san’ati», she’r. ilmi, yunon she’riyatining tur va
shakllari haqida), «Musiqa ilmida katta to‘plam» va boshq.asarlarida keng
bayon etilgan. Ibn Sinoning axloqiy ta’limoti uning ijtimoiy-siyosiy va
falsafiy g‘oyalaridan kelib chiqadi.
Ta’limot shaklida u ham ontologiya sohasida, ham gnoseologiya
sohasida ichki o‘zaro bog‘liq bir tamoillar va nizomlardan tarkib topgan
tizimdek qabul qilinadi. Bu tamoillar va nizomlar borliq va anglab
yetmoqlikning umumiy muammolarini tushuntirib berishga xizmat qiladi.
Abu Ali ibn Sinoning peripatetik falsafasining muhim tamoili olamning
boshlang‘ich va abadiyligi haqidagi ta’limotidir. Bu uning emonatsiya
nazariyasiga ko‘ra paradoksiya bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Ammo, bu yerda
hech qanday paradoksallik yo‘q, agar Ibn Sino “Xudo va olamni abadiy
birgalikda” – degan nazariya tarafdori ekanligini inobatga olsak, olamning
boshlang‘ich va abadiylik konsepsiyasini Ibn Sino ta’riflab, mantiqiy va
argumentlar bilan isbotlab beradi. Borliq masalasida to‘xtalib, ma’naviy
borliq tushunchasini atroflicha izohlab beradi.
Ibn Sinoning asosiy meditsina asarlari va meditsinaga oid ishlari
• “Tibbiyot fani qonuni” («Kitab al-Kanun fi-t-tibb») -
ensiklopedik xarakterdagi asar bo‘lib, unda qadimgi davr mediklarining
ko‘rsatmalari arab meditsinasining yutuqlari bilan o‘zaro qayta ishlangan.
“Qonun”da Ibn Sino kasalliklar allaqanday mayda bo‘laklar oqibatida paydo
bo‘lishini ko‘rsatgan. U birinchi bo‘lib chechakning yuqumliligiga e’tibor
qaratgan, vabo va o‘latning farqini aniqlagan, moxo‘v kasalligining
boshqalardan farqini ko‘rsatib, unga izoh bergan va boshqa bir qator
kasalliklarni o‘rganib chiqqan. “Tibbiyot fani qonuni”ning lotin tiliga
o‘girilgan ko‘plab tarjimalari mavjud. “Qonun” besh qismdan iborat bo’lib,

ikkisi dori vositalari va dorivorlarga hamda ularning tayyorlanish ta’rifiga
bag‘ishlangan. Kitobda keltirilgan 2600 dori vositalaridan 1400 tasining
kelib chiqishi o‘simlik ko‘rinishidadir.
• “Dori vositalari” («Al-Adviyat al kalbiya») — Xamadonga
birinchi borishi vaqtida yozgan. Mazkur asarda pnevma hosil bo‘lganda va
namoyon bo‘lganda yurak faoliyati, xususan, yurak kasalligi va davosi
haqida batafsil yoritib berilgan.
• “Xatolarni to‘g‘irlash va ogohlantirish orqali turli usullarda olib
tashlash” («Daf’ al-mazorr al kulliya an al-abdon al insoniya bi-tadorik anvo’
xato an-tadbir»).
• “Sharobning foydasi va zarari haqida” («Siyosat al-badan va
fazoil ash-sharob va manofi’ix va mazorix») — Ibn Sinoning eng qisqa
risolasi.
• “Tabobat haqida doston” («Urdjusa fit-tib»).
• “Tomir urushi haqida risola” («Risolayi nabziya»).
• “Sayohatchilar uchun tadbirlar” («Fi tadbir al-musofirin»).
• “Shahvoniy kuch haqida risola” («Risola fil-l-box») — kasallik,
uni oldini olish va shahvat buzulishlarini davolash ifodalangan.
• “Sirka-asal haqida risola” («Risola fi-s-sikandjubin») — turli
tarkibga ega sirka va asalni tayyorlash va kasalliklarda iste’moli ta’riflangan.
• “Sachratqi haqida risola” («Risola fil-xindabo»).
• “Qon olishda qon tomirlar” («Risola fil-uruk al-mafsuda»).
• «Risola-yi judiya» — quloq, oshqozon, tish kasalliklari ta’rifi
keltirilgan. Bundan tashqari, unda gigiyena muammolari keltirilgan. Ayrim
tadqiqotchilar Avitsennaning muallifligiga shubha qilishadi.
Sog‘lomlashtiruvchi mashqlar
Ibn Sino o‘z asarlarida jismoniy mashqlarining sog‘lomlashtiruvchi va
davolovchi tajribadagi o‘rni va roli haqida yozadi. Jismoniy mashqlarga
to‘xtovsiz, chuqur nafas olishga olib keluvchi erkin harakatlar, deya ta’rif
bergan.
Agar inson mo‘’tadil va o‘z vaqtida jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullansa va tartibga rioya qilsa, u davoga ham, dorilarga ham muhtoj
bo‘lmaydi, deya tasdiqlagan. Mashqlarni to‘xtatar ekan, u so‘nadi. Jismoniy
mashqlar mushaklarni, bo‘g‘imlarni, asabni mustahkam qiladi. Shuningdek,
u mashqlarni bajarishda yoshni ham inobatga olishni maslahat bergan.
Uqalash, sovuq va issiq suvda chiniqish kabi muolajalarda to‘xtalgan.
Tabobat

Xorazmda yosh tabib ko’plab do’stlar orttirdi, ko’p o’tmay esa uning
ustozlari Masihiy va Beruniy ham yetib keldilar. Mahalliy shahar hokimi
saroyda olimlarning yig’ilishib, samarali muloqot qilishlariga izn berar va
shu bilan ilm-fan rivojiga hissasini qo’shar edi.
Shu yo’sin Husayn va uning safdoshlari bir necha yillar davomida ilm-
fan tadqiqotlari va ishlari bilan xotirjam shug’ullandilar.
U davrlarda inson tanasining tuzilishini o’rganish maqsadida o’lgan
odamlarning jasadini yo’rish ta’qiqlangan edi. Bu qonunni buzgan inson
o’lim jazosiga mahkum qilinar edi, biroq Ibn Sino va Masihiy bu ishni
xufyona qilib yurdilar. Biroz vaqt o’tgach, bu ikki olimni poytaxtga sulton
huzuriga chaqirib qoldilar. Bunday chaqiruvlar olim va shoirlarni qatl qilish
uchun uyushtirilar edi.
O’lim daragini sezgan ikki tabib qochishga qaror qildilar. Ular cho’ldan
yurib borar ekanlar, qum bo’roniga duch kelib qoldilar, yo’ldan adashib, suv
va ovqatsiz qoldilar. Keksa yoshdagi Masihiy bunday og’ir sharoitga bardosh
bera olmay vafot etdi, Ibn Sino esa bu qiyin sharoitni yengib o’ta oldi. U
uzoq yillar davomida jahldor sulton qahridan qochib, berkinib yurdi, ismini
o’zgartirib, ishini davom ettirdi va kitoblar yozdi.
1016-yilda Ibn Sino Xamada shahrida qo’nim topdi. U paytda bu
yerlarni savodi kam bo’lgan amirlar boshqargan, bu narsa esa Ibn Sinoga
juda qo’l kelgan. Bu yerda u mahalliy amirning bosh tabibi lavozimini
egalladi hamda bosh vazir unvoniga ega bo’ldi.
Xamada shahrida yashar ekan Husayn o’zining asosiy ishi – “Tib
qonunlari” nomli kitobini yozib tugatdi. Ushbu kitob beshta tomdan
iborat:
*1-tom: tibbiyot ilmi – o’tkir va surunkali kasalliklarning ta’rifi,
ularning tashhisi, davolanishi, jarrohlik.
*2-tom: tabiiy giyohli dorilar haqida hikoyalar.
*3- va 4- tomlar: inson tanasidagi kasalliklar, a’zolardagi sinishlarni
davolash bo’yicha tavsiyalar.
*5-tom: Ibn Sino tarafidan mustaqil tayyorlangan murakkab tarkibli
dorilar xususiyatining ta’rifi hamda Yevropa va Osiyodagi qadimgi
tabiblarning yozuvlaridan manba sifatida foydalanilganligi.
Ibn Sinoning aniqlashicha, viruslar infektsion kasalliklarning
qo’zg’atuvchisi hisoblanadi, biroq bu faraz 800 yildan keyingina fransuz
olimi Paster tomonidan tasdiqlandi.

Ibn Sinoning tomir urishi haqidagi falsafasi ham diqqatga sazovordir. U
kitobida bu haqda kengroq ma’lumot bergan. Olim shuningdek, o’lat, gepatit,
vabo va boshqa shu kabi kasalliklarga birinchilardan bo’lib, ta’rif bergan.
Qisqa davr ichida Ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobi barcha
mamlakatlarda foydalanadigan dunyo miqyosidagi entsiklopediyaga aylandi.
Kimyo sohasida Ibn Sino efir moylarini haydash jarayonini ochgan.
Xlorid, oltingugurt va azot kislotalari, kaliy va natriy gidroksidini chiqara
olgan.
Turli manbalarda uning 29 ta fan sohasidagi 450 dan ortiq asarlari qayd
etilgan bo‘lsa ham, zamonlar o‘tishi bilan ularning ko‘pi yo‘qolib ketgan va
bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan. Shu 242 asardan 80 tasi falsafa, ilohiyot
va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi
psixologiyaga, 13 tasi botanika ilmiga, 7 tasi astrologiyaga, 1 tasi
matematikaga, 1 tasi musiqaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi
adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo‘lgan ilmiy yozishmalarga
bag‘ishlangan. 
«Tib qonunlari» kitobining asl arabcha matni birinchi marta 1593 yili
Rimda, keyinchalik u hozirgi Kohira (1873,1877,1879), Tehron (1889),
Laknav (1906) va Lohur (1906) shaharlarida chop etildi. Ispaniyaning
Toleda shahrida 1130 yili tarjimonlar kollegiyasi tashkil qilinadi va
Kremonalik Gevard (1114 – 1187 y) «Tib qonunlari» ni arab tilidan lotin
tiliga tarjima qilishga kirishadi. Shundan boshlab «Tib qonunlari» kitobi
Yevropa vrachlari qo‘lidagi asosiy qo‘llanmaga aylanadi va universitetlarda
tibbiyot fani shu asar buyicha o‘qitilgan.
Avitsena tezda amirning bosh shifokori lavozimini egalladi va
keyinchalik vazir-vazir lavozimiga sazovor bo'ldi. 
Bu davrda biografiya Ibn Sino o'zining asosiy asari - "Tibbiyot kanoni"
ning birinchi qismini yozishni yakunladi. Keyinchalik u yana 4 qism bilan
to'ldiriladi.
Kitobda surunkali kasalliklar, jarrohlik operatsiyalari, suyaklarning
sinishi va giyohvand moddalarni tayyorlashni tavsiflashga e'tibor qaratilgan.
Shuningdek, muallif Evropa va Osiyodagi qadimgi shifokorlarning tibbiy
amaliyotlari haqida gapirdi.
Qizig'i shundaki, Ibn Sino viruslar yuqumli kasalliklarning ko'zga
ko'rinmas qo'zg'atuvchilari vazifasini bajarishini aniqlagan. Shunisi e'tiborga
loyiqki, uning farazini Paster faqat 8 asrdan keyin isbotladi.

Ibn Sino o'z kitoblarida pulsning turlari va holatlarini ham tasvirlab
bergan. U vabo, vabo, sariqlik va boshqalar kabi jiddiy kasalliklarni
aniqlagan birinchi shifokor edi.
Avitsena vizual tizimni rivojlantirishga katta hissa qo'shdi. U inson
ko'zining tuzilishini har bir tafsilotda tushuntirib berdi.
O'sha vaqtga qadar Ibn Sinoning zamondoshlari ko'zni o'ziga xos kelib
chiqishi nurlari bilan biron bir chiroq deb o'ylashadi. Eng qisqa vaqt ichida
"Tibbiyot kanoni" jahon ahamiyatiga ega bo'lgan entsiklopediyaga aylandi.
Ayni paytda Ibn Sinoning biograflari deyarli uning shaxsiy hayoti
haqida hech narsa bilishmaydi.
Olim ko'pincha yashash joyini o'zgartirgan, bir joydan boshqasiga
ko'chib o'tgan. U oila qurishga muvaffaq bo'ldimi yoki yo'qligini aytish
qiyin, shuning uchun bu mavzu hali ham tarixchilarning ko'plab savollarini
tug'dirmoqda.
O‘zbekiston sharqshunoslari «Tib qonunlari» ning besh kitobini
arabchadan o‘zbek va rus tillarida tarjima qilishdi va ularni 1954 –1961-
yillar mobaynida Toshkentda shifokorlar bilan hamkorlikda nashr etdilar.
Umuman, «Tib qonunlari» besh kitobdan iborat va ular quyidagilar: 
Birinchi kitob – tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning
umumiy masalalari haqida ma'lumot beradi. Tabobat ilmining ta'rifi, uning
vazifalari, xilt va mizoj haqidagi ta'limot bayon qilinadi. Keyin odam
tanasining «oddiy» a'zolari – suyak, tog‘ay, asab, arteriya, vena, pay,
mo‘shaklar haqida qisqa anatomik ocherk keltiriladi. Kasalliklarning kelib
chiqish sabablari, ko‘rinishlari, turkumlari hamda ularni davolashning
umumiy usullari keltiriladi. Ovqatlanish, hayot tarzi va hayotning hamma
bosqichlarida sog‘liqni saqlash haqidagi ta'limot batafsil bayon qilinadi. 
“Rahmdillik” omadsizlikka uchragan yoki boshqa og‘ir kulfat tushgan
insonlarga hamdard bo‘lish.
2
Ikkinchi kitob – o‘sha davr tabobatida qo‘llanilgan dori-darmonlar
haqida zaruriy ma'lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Unda
o‘simlik, hayvon va ma'danlardan olinadigan 800 dan ortiq doridarmon
ta'rifi, ularning davolik xususiyatlari va qo‘llanish usullari bayon qilingan. 
2 Jonmatova X ., Abu Ali Ibn Sino ta’lim tarbiya to’g’risida T.: Fan 1980 81-b

Muallif O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq hamda O‘rta Sharq
mamlakatlaridan chiqadigan – dori-darmonlardan tashqari Hindiston, Xitoy,
Yunoniston, Afrika, O‘rta yer dengizi orollari va boshqa joylardan
keltiriladigan ko‘plab dorivor moddalarni ham ko‘rsatib o‘tadi. 
Uchinchi kitob – Inson tanasining boshidan tovonigacha bo‘lgan
a'zolarida yuz beradigan «Xususiy» yoki «Mahalliy» kasalliklar haqida
ma'lumot beradi. Ya'ni, bu kitob xususiy patologiya va terapiyaga
bag‘ishlangan. Unda bosh, miya, ko‘z, kuloq, burun, ogiz bo‘shlig‘i, til, tish,
milk, lab, tomoq, o‘pka, yurak, qizilo‘ngach, oshqozon kasalliklari, so‘ngra
jigar, o‘t pufagi, ichak, buyrak, qovuq, jinsiy a'zolar kasalliklari haqidagi
ma'lumotlar keltirilgan. 
To‘rtinchi kitob – inson a'zolarining birortasi xos bo‘lmagan «umumiy»
kasalliklarga bag‘ishlangan. Masalan, turli isitmalar (buhronlar), shishlar,
toshmalar, yara-chaqalar, kuyish, suyak sinishi va chiqishi, turli jarohatlar
kiritilgan. Shuningdek, mazkur asarda o‘ta yuqumli kasalliklar: chechak,
qizamiq, moxov, vabo va quturish haqida so‘z boradi.
Ibn Sino astronomiya sohasida Arastuning yulduzlarga Quyosh nuridan
yorug‘lik tushadi degan qarashlariga qarshi chiqarkan, yulduzlar o‘z
yorug‘ligi bilan porlaydi, shuningdek, sayyoralar ham o‘zi nur sochadi, deya
tahmin qilgan. 1032 yil 24 may kuni Zuhra sayyorasi Quyosh gardishidan
o‘tayotganini kuzatganini ma’lum qilgan. Biroq, hozirgi zamon olimlari
mazkur o‘tish aynan shu yerda va shu vaqtda bo‘lganligiga gumon qilishadi.
Bu kuzatuvdan u ptolomey kosmologiyasiga binoan, Zuhra sayyorasi gohida
Yerga Quyoshdan ko‘ra yaqinoq kelishini asoslash maqsadida foydalangan.
Ibn Sino, shuningdek, Ptolomey kitobiga izohi bilan Almagest
kompediumini yozgan.
Gurgandaligida Ibn Sino shu shaharning jo‘g‘rofik koordinatlari haqida
risola yozgan. Ibn Sino Abu -l -Vafo va al-Beruniylar qo‘llagan usuldan
foydalana olmagan va yangi usulni taklif qilgan. Unga ko‘ra, u Oyning eng
baland nuqtasining o‘lchami va Bog‘dod balandligini taqqoslash orqali sferik
trigonometriya qoidalari asosida hisoblashni taklif qilgan.
“Kuzatilinayotgan asbobni loyihalashda boshqa usullardan afzal usul
kitobi”da Ibn Sino o‘zi ixtiro qilgan kuzatuv asbobiga ta’rif berarkan, uning
fikricha, astrolyabiyani o‘rnini bosishi kerak bo‘lgan; bu asbobda o‘lchovni
aniqlash uchun ilk bora nonius usulidan foydalanilgan.

3. Abu Ali Ibn Sino inson va uning ma`naviy kamolot masalasi haqida.
Abu Ali ibn Sino o‘zining “Axloq haqidagi risola”sida axloqiy
xislatlardan or- nomus, sha’n, qadr-qimmat, qanoat, saxiylik, g‘ayratlilik,
sabr-toqat, halimlik, sirni saqlay bilishlik, ilm-ma’rifatli bo‘lish, ochiqlik,
vijdonlilik, do‘stlik, sadoqatlilik, kamtarlik, saxiylik, adolatlilik kabi shaxs
ma’naviyati kategoriyalariga ta’rif beradi.
Ibn Sino o‘zining bu asarida insonning umumiy fazilati haqida gapirib,
kishilarda yuz beradigan yaxshi va yomon xulqlarning paydo bo‘lish
sabablari haqida to‘xtaladi. Ibn Sino fikricha, yaxshi va yomon xulqlarning
hammasi odatdan paydo bo‘ladi, odamlarning yaxshi yoki yomon bo‘lishiga
hukumat ahllarning ham ta’siri kattadir.
“G‘ayratlilik” olimning fikricha, g‘azabiy quvvatga mansub bo‘lib,
bunda inson har qanday og‘riq va alamlarga befarq qaraydi.
“Hikmat” tamyiziy quvvatga mansub bo‘lib, insonni xato va
yanglishishlardan asraydi. “Qanoat”, ya’ni mo‘’tadillikka ta’rif berib, Ibn
Sino uni tana uchun normadan ortiq ozuqani iste’mol qilishdan saqlanish
yoki xulq normalariga to‘g‘ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik deb
tushuntiradi.
“Sabr” insondagi shunday quvvatdirki, u orqali inson boshiga tushgan
yomonlikdan xoli bo‘ladi.
“Yumshoqlik” g‘azabning yuz berishidan o‘zini tutishdir. Kimki o‘zini
g‘azabdan tuta olmasa, u oqibatda jinoyat sodir bo‘ladigan fe’l-atvorga
giriftor bo‘ladi. G‘azabdan o‘zini tutishni Ibn Sino insonning
oliyjanobligidir, deb juda to‘g‘ri ta’kidlaydi.
Ibn Sinoning axloqqa bag‘ishlangan risolalaridan yana biri “Burch
risolasi”dir. Bu asar 1910 – yili Misrda chop etilgan. Bu yerda Ibn Sino,
asosan, odam o‘zini doimo pokiza tutishi kerakligi, insonlar bilan qanday
muomala qilish lozimligi kabi masalalarga to‘xtalib o‘tadi.
3
Ma’lumki, xalqimizning ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida
to‘plangan madaniy meros, ma’naviy qadriyatlar milliy madaniyatimizning,
milliy mafkuramizning nazariy asosini tashkil etadi va jamiyatimizning
ma’naviy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
3. Jonmatova X “ Abu Ali Ibn Sino ta’lim tarbiya to’g’risida ” T.: O’zbekiston
1980 10-b

 “Vijdonlilik” tez fahmlash, his orqali berilgan biror narsaning haqiqiy
ma’nosiga tez yetishdir va turli xil yomon ishlardan o‘zini tiyib turishdir.
Ibn Sino hayotining so‘ngi kunlarida yozgan “Al-Ishorat va at-tanbihot”
asarida baxt-saodat haqida keng ta’rif berib ketgan. Ichki lazzatning tashqi
lazzatdan uztunligi to‘g‘risidagi nazariyalarini misollar asosida tushuntirib
o‘tgan.
1005-yilda Ibn Sino Xorazmga ko‘chib o‘tadi. Yetti yildan so‘ng u
Jurjonga, keyin esa Xuroson va Eron shaharlariga jo‘naydi. Jurjonda Ibn
Sino mashhur "Tib qonunlari" nomli ko‘p jildlik asari ustida ish boshlaydi.
Hammasidan ham, Ibn Sino shifo ilmi keng ommalashishini istagan. Asar
bugungi kunda ham dolzarbdir. Dunyoning turli burchaklaridagi shifokorlar
va olimlar tobora ko‘proq Ibn Sinoning ilmiy xulosalariga murojaat
qilmoqdalar. Axir uning g‘oyalari har qachongidan ham dolzarbdir. Masalan,
olim kasallikni davolashdani muhim jihatlarni yozadi.
Bilmak kerak dard kecharmi og‘ir, yengil,
Qisqa, uzoq muddat ichra — uzil-kesil.
Dard kasodi nechuk paydo — shunga qarab,
Tabib muddat belgilaydi ahvol so‘rab.
Ammo bilasizki, hatto shaxmat va nard o‘yini kabi ahamiyatsiz
masalalarda ham, g‘alaba qozongan kishi, unga taxmin qilingan g‘alaba
foydasiga berilgan ovqatdan yoki imkoniyatdan voz kechishi mumkin.
Shuningdek, fazilatlar va obro‘-e'tiborga erishgan, mutlaqo sog‘lom bo‘lgan
kishi, ovqatlanish va o‘tkinchi aloqani e'tiborsiz qoldiradigan, odobni
hurmat qiladigan kishi bo‘ladi, chunki ma’naviy lazzat unga ovqatlanishdan
va zavqlanishdan ko‘ra ko‘proq zavq bag‘ishlaydi. Agar saxiy odamga
boshqalarning yaxshi ishlaridan bahramand bo‘lish imkoniyati berilsa, u
yaxshilik qilishga shoshilib, bu amalini hamma jismoniy lazzatlardan afzal
ko‘radi. Mag‘rur odamlar esa o‘z or-nomusini saqlab qolish uchun ochlik va
chanqoqlikni boshdan kechiradilar, janglarda halok bo‘lish qo‘rquvidan
nafratlanadilar, yakka holda bo‘lsalarda, o‘lgandan keyin qahramon sifatida
xotirlanishlariga umid qilib, ko‘p sonli dushmanga qarshi chiqadilar
4
.
4
Mojtaba Zarei. Directives and Remarks Sheikh al-Rais Ibn Sina (Avicenna) 1396, – P
340.

Mehnatkash xalqni shafqatsiz ezish, xalqka quloq eshitmagan soliqlar
solib talash, somoniylarga nisbatan xalqning g`azab-nafratini oshirgan edi.
Somoniylar podsholigi xalq madadidan mahrumligidan foydalangan turklar
— Qoraxoniylar Buxoroni bosib oldi va shu bilan somoniylar hukmronligi
inqirozga yuz tutdi. 
Anarxiya hukmron bo`lib qolgan Buxoroda ibn Sino turolmadi. Bu
vaqtga kelib uning otasi ham vafot etdi. Bularning hammasi uning
Buxorodan siyosiy va madaniy vaziyat boshqacha bo`lgan Xorazmga
(Urganchga) ketishiga sabab bo`ldi. 
Xorazmshoh saroyida O’rta Osiyo fanining atoqli olimlari to`plangan
edilar. Qoraxoniylar sultoni Mahmud Xorazmshohdan ibn Sino singari
olimlarni Buxoroga qaytarishni talab qiladi. Shundan so`ng ibn Sino G`arbga
— Kaspiy dengizi sohillari tomon qochadi. Bu kabi og`ir sinovlar buyuk
mutafakkirning irodasini sindirolmadi, u 35 yil ijod qilib, jahon fani
taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shdi. To`la bo`lmagan ma’lumotlarga ko`ra
uning hammasi bo`lib 280 ta asaridan 185 tasi falsafaga, qolganlari esa
meditsina, matematika, fizika, astronomiya, ximiya, botanika, geografiya,
mantiq, davlatni idora kilish usullari, harbiy fan va boshqalarga
bag`ishlangan.
Ibn Sino o‘z davridagi yirik olimlardan biri hisoblangan Abu Rayxon
Beruniy (973 – 1048) bilan ilmiy munozaralar o‘tkazadi. 
999-yillarda Qoraxoniylar Buxoroni zabt etadilar, Somoniylar davlati
inqirozga uchraydi. Bundan tashqari, ayrim feodal hukmdorlar orasidagi
o`zaro urushlar hamon tinmay davom etar Bu esa Ibn Sinoning Buxoroda
tinch va xotirjamlikda ilmiy ishlarni davom ettirish uchun imkoniyat
bo‘lmaydi, buning ustiga 1002-yil Ibn Sinoning otasi Abdulloh vafot etadi.
Oqibatda buyuk alloma o‘z tug‘ilib o‘sgan yurti Buxoroni tark etib, Xorazm
(Urganch) ga ketadi. Xorazm O‘rta Osiyoning qadimiy boy va madaniy
viloyatlaridan biri bo‘lib, u yerda XI asrning boshlarida ilmiy hayot ancha
rivojlangan edi. G‘aznaviylar hukmdori Sulton Mahmud (998 – 1030 y)
Xorazm yerlarini o‘z davlatiga qo‘shib olishga harakat qiladi. Unga tobe
bo‘lishni istamagan Ibn Sino taxminan 1010 – 1011 yillarda Xorazmdan
maxfiy ravishda chiqib, Xurosan tomon yo‘l oladi va Kaspiy dengizining
sharqiy-janubida joylashgan Gurgon amirligiga yetib keladi. U o`zining
birinchi yirik ilmiy asarlarini ham Buxoroda 1000-1001 – yillarda yozadi.
o`z qo`shnisi va do`sti Abul Husayn al-Aruziyning iltimosiga ko`ra
riyozatdan boshqa barcha fanlarni o`z ichiga olgan „ Al-hikmat al-aruziya”

nomli asarini, boshqa bir do`sti fiqh va tafsir ilmlarining bilimdoni Abu Bakr
al-Barqiy al-Xorazmiyga atab ensiklopedik maqomga ega bo`lgan 20 jildlik
„Al-hosil va 1-maqsul” deb atalgan asarini yozadi.
Bu yerda u Abu Ubayd Jurjoniy bilan tanishadi. Shu kundan boshlab bu
yigit Ibn Sinoga eng yaqin va sodiq shogirdi bo‘lib qoladi. Ko‘p o‘tmay Ibn
Sino Gurgonda o‘zining ilmiy ishlarini va tabiblik faoliyatini davom ettira
boshlaydi. U 17 yoshida tabobatga oid mashhur asari «Kitob al-qonun fit-
tib» («Tib qonunlari») ning birinchi kitobini yozishga kirishadi. 1014 yil Ibn
Sino Gurgonni ham tark etadi va bir qancha muddat Ray va Kazvin
shaharlarida turgandan keyin Hamadonga keladi va Buvayxiylar hukmdori
Shams ad-davla (997 – 1021) xizmatiga kiradi. Oldin saroy tabibi bo‘lib
ishlaydi, so‘ngra vazirlik mansabigacha ko‘tariladi. Davlat ishlari bilan band
bo‘lishiga qaramay, ilmiy ishlarni davom ettiradi va qator asarlar yaratadi,
o‘zining mashhur falsafiy ensiklopediyasi «Kitob ash-shifo» ni ham shu
yerda yozishga kirishadi. 
Vaqt o'tishi bilan Sulton bundan xabardor bo'ldi, natijada Avitsena va
Masikhi qochishga qaror qilishdi. Shoshilinch qochish paytida olimlar
shiddatli bo'ronga duch kelishdi. Ular och va chanqovdan adashdilar. Keksa
Masihiy bunday sinovlarga dosh berolmay vafot etdi, Ibn Sino esa
mo''jizaviy tarzda omon qoldi. Olim Sultonning ta'qibidan uzoq vaqt adashdi,
ammo baribir yozish bilan shug'ullanishni davom ettirdi. Qizig'i shundaki, u
o'zining ba'zi asarlarini uzoq safarlari davomida egarda yozgan.
1016-yilda Ibn Sino Midiyaning sobiq poytaxti Xamadanga joylashdi.
Bu erlarni savodsiz hukmdorlar boshqarar edi, ular mutafakkirni xursand
qilolmas edi.
1023-yili Isfaxonga ko‘chadi va «Kitob ash-shifo»ning qolgan
qismlarini yozishda davom etadi. Boshqa bir qancha asarlar bilan bir qatorda
fors tilidagi falsafiy kitobi «Donishnoma» ni tasnif etadi. Jurjoniyning
yozishicha, Ibn Sino jismoniy jihatdan ham juda baquvvat kishi bo‘lgan,
biroq, shaharma-shahar darbadarlikda yurish, kechalari uxlamasdan uzluksiz
ishlash va bir necha bor ta'qib ostiga olinib, hatto hibsga olish olimning
salomatligiga ta'sir etmay qolmadi.
U qulanj (kolit) kasalligiga chalinib qolgan edi. Kasallik zo`raygach, uni
tutqanoq ham tutadigan bo‘ladi, oqibatda shu darddan u 428 hijriy yilining
ramazon oyida (1037-yilning 18-iyunida) 57 yoshida Hamadonda (Eron)
vafot etadi. Ibn Sino o`z vasiyatini notanish odamga aytgan. O‘z vasiyatida
u barcha qullarini ozod etib, barcha mol-mulkini kambag‘allarga

tarqatishlarini so’raydi. Ibn Sino Hamadonda shahar devori yoniga dafn
etilgan. Bir yil o'tmay, uning qoldiqlari Isfahonga etkazildi va maqbarada
qayta ko'mildi.
Uning qabri hozirgacha Eron davlatining Hamadon shahrida saqlanib
kelinmokda. Ibn Sino haqiqiy ensiklopedist olim sifatida o‘z davridagi
fanlarning deyarli hammasi bilan muvaffaqiyatli ravishda shug‘ullangan va
ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. 
Ibn Sino hayotining so‘ngi kunlarida yozgan “Al-Ishorat va at-
tanbihot” asarida baxt-saodat haqida keng ta’rif berib ketgan. Ichki
lazzatning tashqi lazzatdan uztunligi to‘g‘risidagi nazariyalarini misollar
asosida tushuntirib o‘tgan.
Asarda keltirilgan jumlalardan quyidagi iqtibosni keltirishimiz
mumkin: ya’ni Ibn Sino ilm ahliga murojaat qilib shunday deydi:
Ey ilm va adab izlovchi! Keng xalq ommasining tasavvurida eng kuchli
va ahamiyatli zavq hissiyotdir, qolganlari esa zaif, xayoliy, haqiqiy emas.
Ushbu fikrning xato ekanligini hech bo‘lmaganda ozgina tushunadigan
kishiga quyidagi sabablar bilan ko‘rsatish mumkin. Bunday odamdan
so‘rash mumkin: siz ta'riflagan zavqlarning barchasi jinsiy aloqa,
ovqatlanish va shunga o‘xshash narsalar emasmi?
Toksikologiyaning ham asosiy masalalari bayon qilinadi. Kitobning
maxsus bo‘limi inson husni va chiroyini saqlashga va pardoz-andoz
vositalariga bag‘ishlangan sochni to‘kilishdan saqlaydigan, haddan tashqari
semirib ketish yoki ozib ketishning oldini oladigan vositalar haqida so‘z
yuritilgan. Beshinchi kitob - farmakopiya bo‘lib, unda murakkab tartibli dori
– darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan.
Kitobning 1-qismida turli taryoklar (ziddi – zaharlar), ma'junlar, xabdori,
kulchadori, elaki dori, sharbatlar, qaynatma, sharob, malham va boshqalar
tavsifi berilsa, 2- qismida muayyan a'zolar – bosh, ko‘z, kulok, tish, tomoq,
ko‘krak qafasi va qorin bo‘shlig‘i a'zolari, bo‘g‘imlar va teri kasalliklarini
davolash uchun ishlatiladigan dori darmonlar keltiriladi. Abu Ali ibn
Sinoning eng mashhur va ulug‘vor kitoblaridan biri «Kitob al – qonun fit-
tib» hisoblanadi. Bu asar o‘z zamonasidagi tabobat ilmlarining mufassal
qomusi sifatida inson sog‘lig‘i va kasalliklarga oid bo‘lgan barcha
muammolarni mantiqi tartibda to‘la mujassam etgan. Buyuk olimning qilgan
xizmatlarini, jahonning ilm ahli e'zozlaydi. 

Buyuk bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino sharafiga mashhur shved
tabiatshunosi Karl Linney (1707- 1778) tropik mamlakatlarda dengiz suvida
ham o‘suvchi va doimo yashil holda qoladigan daraxt nomini Avitsenna deb
atagan. Shuningdek, 1956-yil yurtimizda topilgan yangi mineral ham ulug‘
ajdodimiz sharafiga Avitsennit deb nomlangan. 
Ibi Sino fors tilida yozgan (1031 yoki 1035 yil) «Donishnoma» (ilm
kitobi) asari 1955-yilgacha Yevropa tillaridan birortasiga tarjima qilinmagan.
Uning bu asari uch qismdan iborat bo`lib, mantiq, metafizika, fizika
masalalariga bag`ishlangandir.
Ibn Sino o`z fizikasida mexanika, harakat va uning shakllari, fazo,
jismlar holati, Aristotelning ko`rish nazariyasi va boshqalarga doir
masalalarni ko`rib chiqadi. Ibn Sino «Past fan boshi» (fizika) nomli
asarining «Tabiat haqidagi fan» deb atalgan bo`limida fizikaga ta’rif berib,
«fizika shunday fanki, u materiyadan ajratib bo`lmaydigan holat va
qarashlarni o`rganadi» deydi. Ibn Sino ko`rish masalalarini tahlil qilib chiqar
ekan, ko`z borliqni ko`rishi sabablari haqidagi o`z zamonasida tarqalgan
fikrlarning noto`g`riligini isbot qiladi. 
Ibn Sino Beruniy bilan xat orqali qilgan munozaralarida issiqlikdan
kengayish va sovuqlikdan torayish sabablariga o`z qarashlarini bayon etib,
geometrik optika masalalari, umuman akustika, elektr, magnetism masalalari
bilan ham yetarli darjada shug’ullanganligini ko’rsatadi. 
Demak, ichki (botiniy) zavq hissiy zavqqa qaraganda yuqori ekanligi
ravshanlashadi. Bu nafaqat ongli mavjudotlarga, balki tilsiz hayvonlarga ham
tegishli. Masalan, ovchi it o‘ljani qo‘lga kiritgach, och bo‘lsa ham, uni o‘z
egasiga sodiqlik nuqtai nazaridan olib keladi. Shuningdek, hayvonlar ham
bolasinini o‘zidan ham afzal ko‘radi va uni himoya qilish uchun zarur
vaziyatlarda xavfli jangga otlanadi
5
. 
Asosiy qiziqishlari - zamonaviy meditsina yangiliklari, gomeopatiya,
xalq tabobati, zamonaviy manbalarni va meditsinaga oid referatlarni
o‘rganish. Olimning o‘limidan yuz yildan oshiq vaqt o‘tib, Bog‘doddagi din
ishqibozlari Ibn Sinoning falsafiy kitoblarini yoqib yuborishadi, oradan yana
bir necha asr o‘tgach, Ovrupada katta dastgoh ixtiro qilingach, “Tib
qonunlari” kitobining katta beshta tomi nashrdan chiqarilgan. Bu - Injildan
keyingi nashrdan chiqqan ikkinchi kitob bo‘ladi.
5
Parviz Morewedge. “The metaphysica of Avicenna (Ibn Sina)” New York 2004, – P 
141

Ibn Sino fors-doriy tilida suhbatlashuvchi O‘rta Osiyolik bo‘lgan.
“Qalbga orom berish uchun” bu tilda u tez-tez to‘rtliklar yozib turgan. 
Aytish joizki, bolakayning misli ko‘rilmagan qobiliyatlari erta sezildi.
Uyidagi xush holat o‘spirinning ma’naviy yuksalishiga zamin yaratdi. 
Ibn Sinoning ota-onasiga Husayn ismi juda yoqqan. Shu sababli birinchi
o‘g‘lining ismini Husayn deb qo‘yishgan, lekin aslzodalar, odatda o‘g‘illari
va kunyalariga faxriy nom berishgan. 
“Shubhasiz, mening o‘g‘limning o‘z o‘g‘li bo‘ladi, deya kuladi
Abdulloh. Shunday ekan, mening o‘g‘lim Husayn aziyat chekmasin.
Bo‘lajak nabiram uchun men ism tanlab qo‘ydim - uning ismi Ali bo‘ladi.
Kunyasi Abu Ali bo‘ladi”. Abdulloh bu fikri zoye ekanligini bilmagan ham
edi. Husaynning na o‘g‘li, na oilasi bo‘ladi.
Bir umr karvon yo‘llarida shaharma-shahar kezib, bir hukmdordan
boshqasining qo‘liga o‘tib, yo‘l uning uyiga, yo‘lovchilar esa uning
yaqinlariga aylanib qoladi. Kichkina Husayn juda qiziquvchan yigitcha
bo‘lgan. “Nima uchun?” so‘zi - lug‘atidagi eng ko‘p ishlatiladigan so‘z
bo‘lgan. Husayn besh yoshga to‘lganida oilasi Buxoro shahriga ko‘chib
o‘tadi. 
Ibn Sinoga birinchi ustozi Abu Abdulloh an-Notiliy falsafa hamda
matematika, mantiq, geometriya va astronomiya fanlaridan saboq oldi.
Xatib Ubayd sinfidagi o‘n beshta bolakay orasida Husayn eng kichigi
bo‘lgan. Qur’on oyatlari, suralarni o‘quvchilar arab tilida o‘qishlari lozim
bo‘lgan. Ko‘pchilik yigitlar arab tilini bazo‘r tushunishgan. Husayn o‘qishni
boshlashi bilanoq ustozini savollar bilan ko‘mib tashlaydi, ammo ustozi shu
zahotiyoq oson javob qaytaradi: “Qur’onni o‘rgan. U yerdan barcha
savollaringga javob topasan.” Bir vaqtning o‘zida Husayn boshqa o‘qituvchi
bilan ham shug‘ullanib, grammatika, uslubiyat va arab tillarini o‘rganadi.
Kunlardan bir kun kichik Husayn: “Men Qur’onni butunlay yod oldim.
Endi savol bersam buladimi?”, deydi. Ustozi esa juda qattiq ranjiydi va
“Qur’onni uzoq yillar davomida o‘rganishadi va kamdan-kam musulmonlar
uni yod olib, ularni hofiz, deya ulug‘lashadi”, deydi. “Demak, men hofiz
ekanman!” - deya tezkor javob qaytaradi, bolakay. Adolatsiz imtixonda
Husayn barcha suralarni bir so‘z ham qoldirmay aytib beradi.
Hasan ibn Nuh al-Qumriydan tibbiyot ilmini har tomonlama o`rgandi.
Shogird ustozidan shunchalik o‘tib ketdiki, savol-javoblari bilan ustozini
noqulay ahvolga solib qo‘ya boshladi. Ibn Sino tarjimai xolida keyingi
holatni ifodalaydi: “Men mazkur ta’rif uchun shunday tahlil qildimki, ilgari

bundayini eshitmaganman. U juda xayron qoldida, ota-onamga meni ilmdan
boshqa hech narsa bilan band qilmasliklarini maslahat berdi. ... Yevklidning
kitobi bilan ham shunday voqea soldir bo‘ldi: o‘qituvchim yordamida besh-
oltitta teoremani o‘rgandim, qolganlarini esa mustaqil o‘rgandim. Tez orada
Natili meni o‘rgatishga ojiz bo‘ldi. “O‘zing o‘qi, teoremalarni o‘zing ishlab,
keyin oldimga kel”, dedi. Shundan so‘ng men kitoblarni mustaqil o‘rgandim.
Jarayonda menda shunchalik ko‘p savollar uyg‘onardiki, ularga javobni
ustozim ham bilmay, oxir-oqibat mendan olgan”.
Shu bilan birga Abu Ali ibn Sino tabiiy fanlar bilan ham jiddiy
shug`ullanadi, xususan tabobatni sevib o`rganadi. U o`zining o`tkir zehni
tug`ma iste’dodi va mehnatsevarligi bilan darslarni tezda o`zlashtirar va hatto
muallimlariga noma’lum narsalarni ham kitobdan mustaqil o`qib-o`rganib
olardi.
Ibn Sino tabobat bilan juda erta qiziqqan va bu soha uning
qiziqishlarining katta qismini egallay boshlaydi. Xali 12 yoshga
to‘lmasidanoq, Ibn Sino o‘sha vaqtlarning faylasufi va tabibi Abu Salah al-
Masihiyning maslahatiga ko‘ra uning ta’limotini egalladi. “So‘ngra men
tabiblikka ixlos qo‘yib, tabiblik bilan bog‘liq kitoblarni o‘qiy boshladim -
deb yozadi tarjimai xolida.
Ibn Sino insonda aks etuvchi aql va ruh tushunchalariga alohida
e’tibor bergan. Mazkur asarning fasllariga e’tibor bersak, “Ruhning
tanadan ajralishi” haqidagi muallifning bayoniga duch kelamiz. Unda badan
va ruhning har biri uch ko‘rinishdan
birida namoyon bo‘ladi: ya’ni, badan:

go`zallik va sog‘lomlikdan yuqori darajada bo‘ladi;

go`zallik va sog‘lomlikdan yuqori bo‘lmagan darajada kechadi;

hunuk va kasal holda bo‘ladi;
6
Tabobat esa mushkul ilm emas, men uni qisqa fursat ichida shunchalik
puxta egalladimki, davrimizning tabiblari oldimga maslahat so‘rab kela
boshlashdi. Bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazardim, orttirgan tajribalarim
natijasida, qarshimda shunday davo eshiklari ochildiki, ta’rifga til ojizdir.
Yoshim esa bor-yo‘g‘i o‘n sakkizda edi”. 
6
Abu Ali Ibn Sino. “Al-ishorat va at-tanbihot” (Nasriddin at-Tusiy sharhi) Qohira 1365.
– B 306-307.

Husayn tabobatni buxorolik tabib, bir qator ilmiy ishlar muallifi Abu-l-
Mansur Qamariyning qo‘l ostida batafsil o‘rgangan. Qamariyning qo‘l
ostidagi ta’limoti uzoq cho‘zilmadi, Ibn Sino mustaqil amaliyot bilan
shug‘ullanadi va tez orada shunchalik mashhur shifokor bo‘lib ketadiki, uni
saroyga og‘ir kasal bo‘lib qolgan Buxoro amiri Nuh ibn-Mansurni davolash
uchun chaqirtiradi.
Ibn Sinoning o‘zi bu haqda shunday eslaydi: “Kunlardan bir kuni amir
qattiq betob bo‘lib qoldi va shifokorlar uning kasalini aniqlay olishmadi.
Mening ularga ismim tanish edi va ular amirga men haqimda gapirib, meni
chaqirishlarini iltimos qilishdi. Men chaqirilgan joyga borib, ular bilan birga
xizmat qildim”.
Buxoro amirining kasali va Ibn Sino uni nima bilan davolaganligi haqida
ma’lumot yo‘q, biroq, muolaja shunchalik yordam berdiki, Buxoroning
yorqin amiri Nuh ibn Mansur yana bir yil taxtni boshqargan. 
Minnatdorchilik evaziga Ibn Sino somoniylarning kitob omboridan
foydalanish ruxsatiga ega bo‘lgan. Buxoro kutubxonasi — o‘z davrining eng
yirik va eng mashhur kitoblar ombori hisoblangan.
Birinchi va ikkinchi turga mansub insonlar dunyoviy baxt-saodatga
butunlay yoki qisman aloqador bo‘ladilar, ular baxtning ne’matini anglab
o‘tadilar, yoxud eng kamida insonlarning malomatidan omonda bo‘ladilar.
Uchinchi ko‘rinishdagilar esa baxt-saodat oldida o‘zlarini zaif deb biladilar.
Bunday ko‘rinishdagi insonlarning hayotdan mamnunligini ko‘rmaysiz.
Men Chingizxonni baxtli hayot kechirgan deb o‘ylashim mumkin,
chunki farovonlik uchun nimani xohlasa shuni amalga oshirgan.
7
Muhimi, baxt-saodatni farovonlik nuqtai nazaridan baholab, bu qiymat
haqida fikr yuritishdir: ya'ni odamning nimaga ega bo‘lishidan qat'iy nazar,
insonga foyda keltiradi. Agar siz va men bir-birimizdan farq qiladigan
bo‘lsak, unda biz baxtli deb hisoblagan hayotimiz ham bir-biridan tubdan
farq qilishi mumkin. 
7
Hughes, Gerald J. (2001). Routledge Philosophy Guidebook to Aristotle on Ethics. 
London: Routledge.

4. Ibn Sinononing tibbiyotdan boshqa sohadagi asarlari va ilmiy merosi 
haqida.
Ibn Sinoning o‘zi Buxoro kutubxonasida ishlagan davrini ijodiy
rivojining eng muhim bosqichi deb hisoblaydi. Shu vaqtdan e’tiboran, uning
ta’limi yakunlanib, mustaqil hayot yo‘li bosqichi boshlanadi.
Ibn Sino somoniylar kutubxonasidan bir necha yillar davomida
foydalangan. Ehtimol, o‘z ichiga barcha alomatlari ila kasallik nomlari
ko‘rsatilgan, shuningdek, kasallikning kelib chiqish sabablari va davosi
kabilarni o‘zida jamlagan umumlashma tibbiyot asarini yaratish g‘oyasi unda
Buxoro kutubxonasida ishlagan yillari uyg‘ongan.
Aynan shu maqsad uchun Ibn Sino turli kitob, referatlardan parchalar
ko‘chirib olgan va ularni umumlashtirgan. Shunday qilib, Ibn Sinoning eng
muhim asari “Tibbiyot fani qonuni” uchun materiallar tayyorlangan va bu ish
ustida u ko‘p yillar ishlagan.
999-yil otasi Abdulloh ibn Xasan vafot etadi va Ibn Sinoning yelkasiga
yaqinlariga g‘amxo‘rlik qilish vazifasi tushadi. Afsuski, sobiq ismoilitlar
oilasiga hokimiyat tepasidagilar qattiq shubha bilan qarashardi, Ibn Sinoning
ahvoli juda tang va hatto, xatarli edi. Shu sababli u Xorazmning poytaxti
Gurganjga ko‘chib ketishni qaror qiladi.
Farovonlik ma’nosida qo‘llanilayotgan “baxt” tushunchasini Parfit
uchta nazariya bilan tushuntirishga harakat qilgan. Bular gedonizm, xohish
nazariyasi va ob’yektiv rohat nazariyasi. Holbuki, gedonistlar farovonlikni
rohatlanish tajribasi bilan taqqoslasa, xohish nazariyotchilari buni
istaklarini qondirish bilan tenglashtiradilar
8
.
Afsuski, Husayn o‘limining oxirigacha musofirchilikda u shahardan
boshqachiga ko‘chib, oxir-oqibat ona vataniga qaytib kela olmaydi. U
Xorazm, Abiverda, Nishopur, Tua, Gurgan, Rey, Xamadan, Isfagan kabi
shaharlar hukmdorlarini ko‘rdi, ko‘plab shahar va qishloqlarda bo‘ldi.
Hayotida ko‘p yo‘qotishlarni boshdan kechirdi, ko‘pincha hokimiyat
tepasiga chiqib, tez orada yana pastga tushar, goh vazir bo‘lsa, goh zindonga
tushar edi, dabdabada ham, yetishmovchilikda ham kun ko‘rdi, lekin
o‘zining ijodiy va ilmiy ishini qilmagan biror kun bo‘lmadi.
8
Authentic happiness: Using the new Positive Psychology to realize your 
potential for lasting fulfillment – M. Seligman 2004

1008-yil sulton Mahmud G‘aznaviyga xizmati qilishgan bosh
tortgan Ibn Sinoning farovon hayoti darbadarlikka almashadi.
O‘zining ayrim asarlarini u uzoq safar vaqti egarda yozgan. 
1015-1024 yillar Xamadonda yashab, ilmiy faoliyatini
amirlikning siyosiy va davlat ishlarida faol ishtiroki bilan
umumlashtirgan. Amir Shams ad-Davlani muvaffaqiyatli
davоlaganligi uchun unga vazirlik lavozimi topshiriladi, ammo
atrofini harbiy dushmanlar o‘rab oladi. 
Amir askarlarning Ibn Sinoga g‘aznani topshirish talablarini rad
etadi va uni egallab turgan lavozimidan ozod qilib, hukmronlik qilib
turgan yerlaridan tashqariga quvg‘in qilishlarini buyuradi. Oradan
qirq kun o‘tib, amirning ahvoli yana yomonlashib qolib.
Quvg‘inlikdagi olimni topib, uni yana vazir etib tayinlashlarini
buyuradi.
Amirning o‘limidan so‘ng Isfaxon hokimiga xizmat qilganligi
uchun u to‘rt oyga qal’aga zindonband qilinadi. Umrining so‘nggi
o‘n tort yili Isfaxonda (1023-1037) amir al-Davla saroyida xizmat
qilish bilan o‘tadi. Saroyda u ijod qilishi uchun juda qulay sharoitlar
yaratib berishgan. U bosh shifokor va amir maslahatchisi bo‘ladi va
hatto uni yurishlarda ham kuzatib borgan. Bu yillar davomida Ibn
Sino o‘zining tanqidiy yondashuvi bilan adabiyot va falsafa
ta’limoti bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga, sersamara ijodiy
ishlarini ham davom ettirgan. Uning ko‘p qo‘lyozmalari, shu
jumladan, “Insof kitobi” («Kitab ul-insaf») Isfaxоnga g‘azna
qo‘shinlari bosqinchiligi sababli yonib ketgan. Isfaxon podshosining
yurishlaridan birida Ibn Sino og‘ir oshqozon kasaliga chalinib, uni
tuzata olmaydi. 
Avitsenna Xamadonda shahar devori ostiga ko‘milgan, oradan
sakkiz oy o‘tgach, uning xoki Isfaxonga olib o‘tiladi va amir
maqbarasiga qayta ko‘miladi.
Ibn Sino tadqiqiy idrokka mukkasidan ketgan va barcha mavjud
bilimlarni ensiklopedik darajada egallash ishtiyoqiga ega olim
bo‘lgan. Faylasuf g‘ayritabiiy xotira egasi va o‘tkir aql sohibi
bo‘lgan.
Merosi
Shifo kitobi. Arab tilida yozilgan ensiklopedik ishi “Shifo
kitobi” («Kitab al-Shifa») mantiq, fizika, biologiya, psixologiya,

geometriya, arifmetika, musiqa, astronomiya va metafizikaga
bag‘ishlangan. “Donishmadlik kitobi” («Danish-name») ham
ensiklopediya sanaladi.
Mexanika
Ibn Sino to‘plangan (yoki qayd qilingan) kuch nazariyasiga
katta xissa qo‘shgan. Bu - o‘rta asr harakat nazariyasi bo‘lib, tana
sarf qilgan harakat (keyinroq impetus nomini olgan) shunday
kuchki, u tashqi manbalardan to‘plangan. Uning fikricha,
“harakatga keltiruvchi kuch” (inson qo‘li, tarang tortilgan kamon
ipi, palaqmon va boshqalar) harakatlanayotgan tanaga ba’zi
“intilish” haqida xabar beradi, go‘yo olov suvga issiqlik uzatgani
kabi. Harakatga keltiruvchi kuch o‘rnida, shuningdek, og‘irlik ham
bo‘lishi mumkin.
“Intilish” uch xil bo‘ladi: ruhiy (tirik jonzotlarda), tabiiy va
g‘ayritabiiy. “Tabiiy intilish” og‘irlik va tana tushishi natijasida
yuzaga keladi, ya’ni Arastu ta’limotiga ko‘ra tananing tabiiy harakat
holatida. Bunday holatda “intilish” harakatsiz tana holatida
harakatga qarshilik ko‘rsatgan holda bo‘lishi ham mumkin.
“G‘ayritabiiy intilish” filoponovsk harakatlanayotgan kuch analogi
bo‘lib, u tashlangan tananing “harakatga keltiruvchi kuch”iga xabar
beradi. Bo‘shliqda “g‘ayritabiiy intilish” o‘zgarmaganda edi, tana
betinim harakatni amalga oshira olgan bo‘lar edi. Bunda olim
inersiya tushunchasini oldindan ko‘rganligini payqash mumkin,
lekin Avitsenna bo‘shliq tushunchasiga ishonmagan. Ibn Sino
“G‘ayritabiiy intilish”ga miqdoriy baho berishga uringan: uning
fikriga ko‘ra, u vazn hamda tana harakati tezligiga teng.
Ehtimol, Ibn Sinoning lotin tilidagi sarflangan kuch haqidagi
g‘oyalari G‘arbda mashhur bo‘lib, Buridanning impetus nazariyasi
rivojiga zamin bo‘lgandur.
Falsafa
Afsuski, Ibn Sinoning ko’pgina qo’lyozma asarlari o'qimagan
tarjimonlar tomonidan yo’qolib ketgan yoki o'sha davrning kam
savodli tarjimonlari tomonidan noto’g’ri tarjima qilingan. Bu narsa
uning falsafiy fikrlari haqidagi 
Ibn Sinoning ko'plab yo'qolgan yoki qayta yozilgan. Shunga
qaramay, olimning ko'plab asarlari bugungi kungacha saqlanib
qolgan va bu uning ba'zi masalalar bo'yicha qarashlarini tushunishga
yordam beradi. Avitsenaning so'zlariga ko'ra, fan 3 toifaga
bo'lingan:

Eng yuqori.
O'rtacha.
Eng past.
Ibn Sino Xudoni barcha tamoyillarning boshlanishi deb
hisoblagan faylasuflar va olimlarning qatoridan biri edi.
Donishmand dunyoning abadiyligini belgilab berganidan so'ng,
inson qalbining mohiyatini chuqur o'ylab topdi, u er yuzida turli xil
qiyofalarda va tanalarda (hayvon yoki odam kabi) namoyon bo'ldi,
shundan keyin u yana Xudoga qaytdi. Ibn Sinoning falsafiy
kontseptsiyasi yahudiy mutafakkirlari va so'fiylari (islomiy
ezoteriklar) tomonidan tanqid qilingan. Shunga qaramay,
Avitsennaning g'oyalari ko'p odamlar tomonidan qabul qilindi.
Ibn Sino metafizika fani tushunchasida Arastu izidan borgan.
Al Farobiydan keyin u mavjudlik va mavjud emaslik o‘rtasidagi
farqni boshqalarga nisbatan hamda mavjudlik va mavjud emaslik
o‘rtasidagi farqni o‘ziga nisbatan ko‘rsatadi. Ibn Sino Yaratganning
abadiy ekanligini ta’kidlaydi. Abadiylik tushunchasini Ibn Sino
emanatsiyaning nooplatonik tushunchasi yordamida tushuntirib, shu
orqali u boshlang‘ich yagonalikdan ko‘plik jonzotlar dunyosiga
o‘tishni mantiqiy yoritib bergan. Biroq, koinotga bir kishi kelib
chiqishining yakuniy natijasi sifatida emas, balki barcha ixtiyoriy
mavjudodning zarur elementi sifatida qarab, nooplatonik
tushunchadan farqli ravishda, emanatsiya jarayonini samoviy osmon
olami bilan chegaralab qo‘ydi. Koinot uch olamga bo‘lingan:
moddiy dunyo, yaralmagan abadiy qiyofa dunyosi va dunyoning
barcha xilma-xilliklarini o‘zida jalb qilgan dunyo. Inson tanasi va
qalb birligi tirik jonni hosil qiladi; falsafiy fikrlovchi insonga aqlli
qalbni qabul qilishga moyil tana asos bo‘ladi. Mutloq haqiqatga
fikrlash jarayonining eng yuqori nuqtasida hozir bo‘luvchi ichki
hissiyot orqali erishiladi.
Ibn Sinoning tasavvuf asarlar doirasiga “Qushlar haqida kitob”,
“Sevgi haqida kitob”, “Duo mohiyati haqida kitob”, “Ziyoratchilik
mohiyati haqida kitob”, “O‘limdan qo‘rqishdan halos bo‘lish
haqidagi kitob”, “Qismat kitobi” kabilar kiradi.
Tanqid
Avitsennaning falsafiy qarashlariga doir g‘oyalari tarafdorlari
hamda unga qarshilar o‘rtasida o‘tkir kurash olib borilgan. Toki,
uning falsafasi insonni Xudodan uzoqlashtirishini aytib ayblashgan.

Shunga qaramay, ko‘pchilik so‘fiylar Avitsennaning falsafiy
uslubiga taqlid qilishgan.
Muhammad al-G‘azaliy o‘zining mashhur “Faylasuflarni rad
qilish” kitobida Ibn Sino falsafasini raddiya qilishga harakat qilgan.
Boshlang‘ich va adabiylik ta’limotiga qarshi chiqqan, zero, al
G‘azaliyning fikriga ko‘ra, bu - islom monoteizmiga qarshi chiqib,
dualizmga olib keladi. Al G‘azaliy, shuningdek, Xudo dunyoni
ixtiyorsiz ravishda, tabiiy zaruriyat sababli yaratadi, deya
yuritiluvchi emanatsiya nuqtai nazarini ham rad etadi. Shu bilan
birga, u Ibn Sinoning tana qayta tirilishining imkonsizligi va
besababligi haqidagi nazariyasiga qo‘shilmagan.
Keyingroq XII asrning mutafakkirlaridan Muhammad
Shahristoniy o‘zining “Kitab al Musaraa” asarida hamda Fahruddin
Roziylar al G‘azaliy yo‘lidan ketishgan. Sharqiy peripatetizm
g‘oyasini himoya qilib, XII asrda ibn Rushd o‘zining “Raddiyatlarni
rad etish” kitobini taqdim qiladi. Natijada, Ibn Sino g‘oyalarini Nasr
ad-Din at-Tusiy himoya qilib chiqadi.
Psixologiya
Ibn Sino, shuningdek, temperament va inson xarakteri haqida
o‘z ta’limotini ishlab chiqqan. Unga ko‘ra, inson mijozi to‘rtga
bo‘linadi: issiq, sovuq, nam va quruq (zamonaviy psixologiyadagi
to‘rt mijozga mos ravishda). Mazkur mijozlar turg‘un emas, balki
meteorologik va havo o‘zgarishi kabi tashqi yoki ichki omillar
natijasida o‘zgaradi. Organizmdagi suyuqlik darajasi ham inson
mijoziga o‘zgarishlar kiritishi mumkin. Oddiy mijoz turlari bilan
birga, Avitsenna yana to‘rt mukammal mijozni ajratib, ular
organizmdagi to‘rt suyuqlikdan biri (qon, shilliq, sariq va qora
safro) ustun kelishiga ko‘ra tuslanishini bayon qilgan.
Adabiyot va boshqa ilmlar
Ibn Sino ba'zi jiddiy mavzularga she’riy tomondan yondoshgan.
Ibn Sino tez-tez versifikatsiya qilish orqali jiddiy masalalar haqida
gaplashardi. Xuddi shu tarzda u "Sevgi haqida risola", “Muhabbat
ta’rifi”, "Xay ibn Yakzan", "Qush" va boshqa ko'plab asarlarni
yozgan.
Ibn Sinoning kitob va qo’lyozmalari haqidagi ma’lumotlar turli
manbalarda turlicha keltirilgan. Ba’zi tarixchilar uning kitoblari 453
ta desa, arab adabiyotlarida olimning 10ga yaqin ishi mavjud
(astronomiya, kimyo va boshqa mavzularga oid). Hozirda bularning
hammasi dunyoning turli mamlakat kutubxonalarida saqlanadi.

Olim psixologiya rivojiga katta hissa qo'shdi. Masalan, u
odamlarning xarakterini 4 toifaga ajratdi:
issiq;
sovuq;
nam;
quruq.
Ibn Sino mexanika, musiqa va astronomiyada katta yutuqlarga
erishdi. Shuningdek, u o'zini iste'dodli kimyogar sifatida ko'rsata
oldi. Masalan, u xlorid, oltingugurt va nitrat kislotalarni, kaliy va
natriy gidroksidlarni ajratib olishni o'rgangan.
Uning asarlari hali ham butun dunyoda qiziqish bilan
o'rganilmoqda. Zamonaviy mutaxassislar uning o'sha davrda yashab
turib, qanday qilib bunday yuksaklikka erishganiga hayron
qolishadi.
Ibn Sino o‘zining ko‘pgina ilmiy ishlarini to‘rtliklardan
foydalanib, doston ko‘rinishida yozgan. Shunday shaklda “Sevgi
haqida risola”, “Qushlar haqida risola” va boshqa asarlari yozilgan.
Ijodi namunalari orasida she’riy to‘rtliklar hamda ruboilar ham
uchrab turadi.
Ibn Sinoning asosiy adabiy asarlari — falsafiy kinoya-qissa
“Xay ibn Yakzan”, yigirmata ikki misrali “Qushlar” bayti,
“Salomon va Absal”. Mazkur asarlar va ruboilar arab, eron va turk
adabiyoti rivojida katta o‘rin egallaydi. Jumladan, XII asr eron
ijodkorlaridan mumtoz shoir Umar Xayyom Ibn Sinoni o‘z ustozi
deb bilgan.
Nashr qilingan asarlari
• Ibn Sino. Donish noma. Donishmandlik kitobi. Stalinabad,
1957.
• Ibn Sino. Tibbiyot fani qonuni: V 5 t. — Toshkent, 1956—
1960.
• Ibn Sino. Matematik satrlar “Donishmandlik kitobi”
Dushanbe, 1967.
• Ibn Sino. Sevgi maktubi. — Tbilisi: Metsniyereba, 1976.
• Ibn Sino. Saralangan. — M.: Kniga, 1980.
• Ibn Sino. Saralangan falsafiy asarlar. — M.: Nauka, 1980.
• Al-Beruniy. Ibn Sino. Yozishmalar. — Tosh¬kent: Fan,
1973.
Musiqa

Avitsenna, shuningdek, musiqa nazariyasiga oid asarlar ham
yozgan bo‘lib, ular ijodkorning ensiklopedik ishlarining bir
qismidir:
• “Davo kitobi”da “Ilmda musiqiy to‘plam”;
• “Najot kitobi”da “Musiqa haqida kichik bayon”;
• “Bilimlar kitobi” dagi musiqa bo‘limi.
Nazariy nuqtai nazardan Ibn Sino o‘rta asr an’analariga ko‘ra
musiqani matematik bilimlar toifasiga kiritgan. U musiqaga
tovushlarni o‘rganuvchi, ularnig mutanosib jo‘rligi natijasida kuy
hosil bo‘luvchi fan deb qaragan. Pifagor ta’limotidan kelib chiqqan
holda, u musiqa sonlarga tegishli va ular bilan uzviy bog‘liqdir, deb
bilgan.
Ibn Sino tarixda birinchi bo‘lib musiqaga faqat matematik fan
emas, balki jamiyatshunoslik, psixologiya, poetika, etika va
fiziologiya nuqtai nazaridan ham qarab, musiqa tarixiga puxta ilmiy
tayanchni asoslaydi.
Al Farobiy bilan birgalikda u musiqiy asboblar ilmiga asos
soladiki, keyinchalik, kechroq bo‘lsada, Ovrupada o‘z rivojini
topadi. U musiqiy asboblar tipiga batafsil tasnif beradi va ularning
tuzilishini tushuntirib o‘tadi. “Bilimlar kitobi”ning oltinchi
bo‘limida, deyarli barcha musiqiy asboblar ta’rifi bilan keltirilgan.
Al Farobiy hamda Ibn Sinoning musiqiy asboblarni o‘rganishga doir
ishlari natijasida musiqa fanidagi maxsus fan bo‘lib qoluvchi
musiqiy asbobshunoslik faniga asos solingan.
Buyuk olim O‘rta Osiyoda keng tarqalgan kamonli asbob
bo‘lmish g‘ijjakni ham ixtiro qilgan.
Xotira
• Uning sharafiga Karl Linney Akant oilasiga mansub
o‘simlikni Avitsenniya deb nomlaydi.
• Tojikistonda Avitsennaning sharafiga Tojikiston davlat
meditsina universiteti hamda avvalroq “Lenin tog‘i” nomi bilan
ma’lum tog‘ cho‘qqisi nomlangan.
• Dushanbe shahrida uning sharafiga maydon nomlanib,
azarbayjonlik haykaltarosh Umar Eldarov tomonidan yasalgan
olimning haykali o‘rnatilgan. 
• Yurtimizda Ibn Sino bobomiz xotirasi sharafiga 1995-yil —
Abu Ali ibn Sino yili deb e`lon qilingan.

• 2009-yil iyun oyida Eron hukumati tomonidan Venadagi
Birlashgan Millatlar Tashkilotining bo‘limiga hozirda Vena xalqaro
markazi Memorial maydonidan joy olgan Fors olimlari pavilonini
tortiq etadi. Fors olimlari paviloni o‘z ichiga to‘rt mashhur olimlarni
olgan: Avitsenna, Beruniy, Zokiriy Roziy (Reyz hamda Umar
Xayyom).
• O‘zbekistonning Afshona qishlog‘ida Avitsenna muzeyi
mavjud.
• 1990-yil Buxoroda Abu Ali ibn Sino sharafiga nomlangan
meditsina instituti ochilgan.
• Rigadagi Gaylezers kasalxonasi majmuasi parkida 2006 yil
Abu Ali ibn Sino haykali ochilgan. Jaloliddin Mirtojiyev ishi.
• Sovet va rossiyalik astronom Lyudmila Ivanova Chernix
tomonidan 1973-yil 26-sentyabrda ochilgan Avitsenna asteroidiga
Ibn Sino nomi berilgan.
• Ibn Sino sharafiga Oydagi vulqon nomlangan.
• Kardiogrammalar va ko‘krak bezlarining rentgen suratini
avtomatik o‘rganish uchun IBM tomonidan yaratilgan dastur
Avitsenna nomini olgan.
Ko‘chalar Ibn Sino nomini olgan:
• Samarqandda,
• Buxoroda,
• Ust-Kamenogorsksda,
• Uch Qo‘rg‘on (O‘zbekiston) tumanida Ibn Sino ko‘chasi
• Donetskda Avitsenna ko‘chasi
• Anqara shahrida Ibn Sino haykali
• Hamadonda Ibn Sino haykali
Badiiy adabiyot
• «Abugalisina» (tat. Әbүgalisina) — Qayum Nosirning
tatar tilidagi Ibn Sino haqida qissa-ertagi.
• Noy Gordon o‘zining «The Physician» (1988) romanida o‘z
davrinnig buyuk ustozi bo‘lmish Ibn Sinodan shifokorlik san’atini
o‘rganish uchun yosh ingliz o‘g‘loni o‘zini yahudiy deb tanishtirishi
haqida so‘zlovchi hikoya yozgan.
• 2011-yil ispan yozuvchisi Esekel Teodoro “Avitsennaning
qo‘lyozmasi” («El Manuscrito de Avicena») romanini nashrdan
chiqaradi, unda fors shifokori hayotining ayrim lahzalarini
tasvirlaydi.
Kinomatografiyada

• “Avitsenna” filmi (1956), rejissyor Komil Yormatov.
• Avitsennaning yoshlik va o‘spirin yillariga bag‘ishlangan
O‘zbekfilm hamda Tojikfilm kinostudiyasi tomonidan ishlangan
“Donishmandning yoshligi” filmi (1982). Film rejissyori Elyor
Ishmuhamedov.
• Olimning yoshlik yillaridan to vafot etguncha hayotidan
hikoya qiluvchi 1987-yil suratga olingan “Avitsenna” («Bu-Ali
Sina») teleseriali.
• 2013-yil N. Gordonning kitobi asosida («The Physician»)
Filipp Shtyolsning “Shifokor: Avitsennaning shogirdi” filmi
ekranga chiqdi.
Ibn Sino Haqiqiy qomusiy olim sifatida o’z davridagi
fanlarning Hammasi bilan muvaffaqiyatli shug’ullangan va ularga
oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq
asarlari qayd etilgan .
SHundan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi
tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psihologiyaga, 23 tasi
tibbiyot ilmiga, 7 tasi astronomiyaga, 1 tasi matematika, 1 tasi
muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 tasi
boshqa olimlar bilan bo’lgan ilmiy yozishmalarga bag’ishlangan.
Allomadan keyingi avlodlar uning ilmiy asarlari boy meros bo’lib
qoldi.
Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn YAqzon»,
«Risolat at – tayr», «Risolat fi-l-ishq» («Ishq Haqida risola»),
«Risolat fi moHiyat as-salot» («Nomozning moHiyati Haqida
risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi
Haqida»), «Risolat fi – daf al – g’am min al mivt» («O’limdan
keladigan g’amni daf qilish Haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-
Najot», «Ash SHifo», «Donishnoma», «Kitob ash – ishorat» va at
tanbiHot asarlari shular jumlasidandir.
Ma’lumki, ibn Sino Ham boshqa mutafakkirlar kabi o’zining
ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan
bog’liq Holda ifodalagan, mahsus risolalarda talqin etgan.
Shuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa tibbiyot
fanlarini qo’yadi. Falsafani esa ikki guruHga, ya’ni nazariy va
amaliy guruHlarga bo’ladi. Nazariy guruH kishilarni o’zidan
tashqaridagi borliq Holati Haqidagi bilimlarni egallashga yo’llasa,
amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar qilishimiz kerakligini
o’rgatadi deydi.

U birinchi guruHga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi
guruHga fizika, matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini
o’rganuvchi barcha fanlarni kiritadi.
Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni
sanalgan ma’rifatni egallashga da’vat etadi. CHunki ilm-fan insonga
hizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga etkazishi kerak. Bu
maqsadga etishish uchun inson qiyinchiliklardan qo’rqmasligi zarur,
deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan
qo’rqmaydi. Kamolot Hosil qilishdan bosh tortgan kishi
odamlarning eng qo’rqog’idir»
Zero, ma’rifatli kishi jasur, o’limdan Ham qo’rqmaydigan,
faqat Haqiqatni bilish uchun Harakat qiladigan bo’ladi, deydi u
fikrini davom ettirib.
Bilimsiz kishilar joHil bo’ladi, ular Haqiqatni bila olmaydilar,
deb ularni etuk bo’lmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday
kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish kerakligini ta’kidlaydi.
U Haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo’lish kerakligi, lekin
Har qanday bilim Ham Haqiqatga olib kelmasligi, inson o’z
bilimining Haqiqiyligini bilishi uchun mantiqni Ham bilishi
zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta’lim metodlari Haqidagi
ta’limoti asosida Ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga,
shahsiy kuzatish va tajribalarga tayanish kerak degan g’oya yotadi.
Ibn Sino bolani maktabda o’qitish va tarbiyalash zaraurligini
qayd etib, maktabga barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga
o’qitilishi va tarbiyalanishi lozim deb, bolani uy sharoitida yakka
o’qitishga qarshi bo’lgan. Bolani maktabda jamoa bo’lib o’qishini
foydasi quyidagicha ifodalangan:
Agar o’quvchi birga o’qisa u zerikmaydi, fanni egallashga
qiziqish yuzaga keladi, bir-biridan qolmaslik uchun Harakat,
musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning Hammasi o’qishning
yahshilanishiga yordam beradi.
O’zaro suHbatda o’uvchilar bir-biriga kitobdan o’qib olganlari,
kattalardan eshitganlarini Hikoya qiladilar.
Bolalar birga to’planganlarida bir-birini Hurmat qila
boshlaydilar, do’stlashadilar, o’quv materiallarini o’zlashtirishda
bir-biriga yordamlashadilar, bir-biridan yahshi odatlarni qabul
qiladilar
Bu talablar Hozirgi davr ta’lim tamoyillariga Ham mos kelishi
bilan qimmatlidir. Yuqoridagi masalalarga o’zining «Tadbiri

manzil» asarida mahsus bo’lim bag’ishlaydi. «Bolani maktabda
o’qitish va tarbiyalash» («Omo’zish va parvarish madrasa farzand»)
bo’limida ta’lim va tarbiya jarayonini ochib beradi. YUqoridagi
tamoyillar esa bolalarni engil-elpi bilim olish emas, balki Har
tomonlama chuqur va mustaHkam bilim olishiga yordam beradi.
Talabaga bilim berish o’qituvchining ma’suliyatli burchidir.
SHunga ko’ra ibn Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi
Haqida fikr yuritar ekan, shunday yo’l-yo’riqlar beradi. Bular
quyidagilardan iborat:
bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib
olayotganiga e’tibor berishi; ta’limda turli metod va shakllardan
foydalanishi;
talabalning hotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shahsiy
hususiyatlarini bilishi; fanga qiziqtira olishi;
berilayotgan bilimlarning eng muHimini ajratib bera olishi;
bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos
ravishda berishi; Har bir so’zning bolalar Hissiyotini uyg’otish
darajasida bo’lishiga erishishi zarur, deydi olim
Ibn Sino ta’limotida bilishda qaysi metodlardan
foydalanilmasin – u og’zaki ifodami, bilimlarni tushuntirishmi, turli
ko’rinishdagi suHbatmi, tajribalarmi, baribir talabada Haqiqiy bilim
Hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish,
olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib
toptirish asosiy maqsad bo’lgan.
Shu jihatdan olimning «Hay ibn Yaqzon» asari kishilarning did
– farosatini o’stirishi, fikr doirasini kengaytirishi bilan ta’lim –
tarbiyada katta aHamiyatga ega. Uning nomi Ham shunga ishor
qiladi: «Hay ibn Yaqzon» (Uyg’oq o’g’li Tirik). Bu asar farosat ilmi
Haqida ekanligini ibn Sinonining o’zi Ham ta’kidalaydi.
Mazkur asarni ibn Sino 1023-yilda Hamadonga yaqin bo’lgan
Faradjon qal’asi qamoqhonasida yozgan deyishadi
Ibn Sino bu asarida ilm – ma’rifatni o’rganishga kirishishi
natijasida ko’zi ochilgani, uning natijasida Aql (Hay ibn YAqzon)
ko’ziga ko’ringani va ilm Ham unga o’z jamolini namoyon qilganini
Hikoya qilar ekan, ilm-aqlni o’lim bilmaydigan Uyg’oq,
qarimaydigan, yosh, beli bukilmaydigan – barvasta, nuroniy sifatida
tasvirlaydi. Tafakkur qilib zarur bo’lgan va bilishi mumkin bo’lgan
narsalarni o’qishga kirishgani, bu yo’lda aqlni ishga solib, o’zini

yomonliklardan chetlashtiradigan turli hususiyatlarini bilib
olganligini qayd etadi.
Demak, «Hay ibn Yaqzon» mantiq ilmiga bag’ishlangani bilan
Ham aqliy tarbiyada katta aHamiyatga ega. SHuningdek, insondagi
yomon illatlarni Ham bartaraf etishda ilmu fan, ziyoning aHamiyati,
insondagi aql – tafakkur quvvatining yomon illatlardan qutilishi,
o’zligini anglash vositasi ekanligi bilan adabiy-falsafiy asargini
bo’lib qolmay, tarbiyaviy asar sifatida Ham qimmatlidir.

5. Ibn Sinoning inson kamoloti haqidagi tasavvurlari.
Ibn Sino insonning kamolga etishida uning ahloqiy kamoloti
muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.
Tadqiqotchilar uning falsafiy asarlarida ahloqqa oid fikr
yuritganlari o’n ikkita deb qayd etadilar.
Ibn Sino ahloqqa oid asarlarini «Amaliy Hikmat»
(Donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. Olimning fikricha, ahloq fani
kishilarning o’ziga va boshqalarga nisabatan hatti–harakati
me’yorlari va qoidalarini o’rganadi.
Ibn Sino ahloqlilikning asosini yahshilik va yomonlik kabi ikki
tushuncha bilan ta’riflaydi:
Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot
sari intiladi. Kamolot sari intilishning o’zi esa moHiyat e’tibori
bilan yahshilikdir…»
Ibn Sino inson kamolotining muHim ahloqiy jiHatlarini Ham
tahlil etadi va Har biriga ta’rif beradi : masalan, adolatni ruHiy
lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik
bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib,
yahshilikni mustaHkamlaydi, Haqiqiy ruHiy lazzat oladi, deydi
olim. Insondagi ijobiy, ahloqiy Hislatlarga sahiylik, chidamlilik,
kamtarlik, sevgi – muHabbat, mo’’tadillik, aqlilik, eHtiyotkorlik,
qat’iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni
kiritadi.
Qanoat va mo’tadillikni insonning Hissiy quvvatiga kiritadi,
chidamlilik, aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, eHtiyotkorlikni
ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni
tafovut quvvatiga kiritadi.
Olim qanoatni Hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini
ta’magirlikdan tiysa, mo’’tadillikka rioya qilsa, o’zida hirsning
namoyon bo’lishini engadi, inson yomon iilatlarni engishda o’z
imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.
Ibn Sino Har bir ahloqiy Hislatning ta’rifini beradi: mo’tadillik
– tan uchun zaruriy oziq va hulq ma’yorlariga to’g’ri kelmaydigan
ishlarni qilmaslik; sahiylik – yordamga muhtoj kishilarga
ko’maklashuvchi insoniy quvvat; g’azab – biror ishni bajarishda
jasurlik; chidamlilik – inson o’z boshiga tushgan yomonliklarga

bardosh beruvchi quvvat; aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma
– shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi.
Ziyraklikni narsalar va Hatto Harakatlarning Haqiqiy ma’nosini
tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat, achinish, kishilar
bahtsizlik, azob – uqibatga duchor bo’lganda, ular bilan
hushmuomalada bo’luvchi insoniy quvvat; kamtarlikka hudbin
ishlar bilan shug’ullanishdan to’htatuvchi kuch sifatida ta’rif beradi.
Ibn Sino insonning kamolga etishida to’siqlik qiluvchi
nuqsonlar sifatida joHillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik,
nafratni ko’rsatib o’tadi. JoHillikni – ilmga, nodonlikni – zeHni
o’tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni –
sevgimuHabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta’riflaydi.
Ibn Sino yuksak ahloqiy hislatlarga yana kishilarning bir-
birlariga do’st bo’lib yashashi, Hamkorlik qilishini Ham kiritadi.
Chunki Har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan,
ular bilan do’stona yashashga intiladi.
Modomiki, inson aloqaga muHtoj ekan, boshqa birov bilan
qo’shinchilik qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, o’zining
eHtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish maHsulotlarini
almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o’zgalar bilan
birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik Hissi, boshqalarga
nisbatan sevgi-muHabbat va umumiy ahloqiy negizlar ishlab chiqila
boshlaydi.
Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida ta’lim-tarbiya
masalalari muhim o’rin egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada
farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Zero yosh avlod tarbiyasi
insoniyatning kelajak taqdirini belgilaydigan, ularni ijobiy mezon
bilan qurollantiradigan sifatlar bo’lganligi uchun ham mutafakkirlar
bu muammoni hal qilishga harakat qilib kelganlar. Muhamad ibn
Muso al Xorazmiy, Abu Nosr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn sino, Muhamad Qoshg’oriy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus,
Umar Xayyom, Ahmad Yugnakiy, Sa’diy, Abdurahmon Jomiy,
Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiy kabi
mutafakkirlarning qator asarlarida bolalarni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash masalalari o’rtaga qo’yilgan va ularni hal etish yo’llari
ko’rsatib berilgan. Umuman, oilada bola tarbiyasi masalasi juda
qadimdan mutafakkirlarni qiziqtirib kelgan, ular bu masalaga
hayotiy faoliyatning muhim bir tomoni sifatida qaraganlar va uni hal
etishni o’zlarining vazifasi deb hisoblaganlar.

6. Ibn Sino ijodida oila, bola, va axloqiy tarbiya haqida.
Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali ibn Sinoning
ilmiy merosida ham muhim o’rinni egallaydi. U o’zining qator
asarlarida bolani salomatligi, uning tarbiyasi haqida eng muhimi
bola – ruhiyatini o’rganish borasida ko’plab qimmatbaho fikrlarni
asoslagan. Ularning hammasi bir butun bo’lib, muayyan pedagogik
qarashlar tizimini tashkil etadi va u ma’naviy axloqiy barkamol
insonni shakllantirish haqidagi g’oyaga borib taqaladi.
Ibn Sinoning “Inshorat”, “Donishnoma”, “Xay ibn yaqzon”,
“Salamon va ibsol”, “Tib qonunlari”, “Tadbir ul-manozil” kabi
asarlarida tarbiyaning barcha shakllariga oid qarashlari mavjud. Bu
qarashlar yuz yillar davomida avlodlar uchun tarbiyalash maktabi
bo’lib kelmoqda. Masalan, uning “Tadbir ul-manozil” nomli asarida
katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masalasiga bag’ishlangandir.
Ibn Sino oilada bola tarbiyasi ancha murakkab va nozik bo’lib, uni
bolaning yoshligidan boshlash va izchillik bilan olib borish
lozimligini uqtiradi. U ona allasining tarbiyaviy ahamiyati haqida
to’xtalib “Alla” ikki vazifani bajaradi, deydi. Birinchisi, uni
tebratish orqali bolaga jismoniy orom bag’ishlanadi; Ikkinchisi,
beshikni bir maromda tebratishdan onaning mehri jo’sh uradi,
bolasiga bo’lgan muhabbatidan onaning orzu-umidi yurak to’ridan
siqilib chiqaradi. Bu o’ziga qo’shiq bolasiga qasidadek yangraydi va
u farzandining murg’ak qalbiga, butun shuuriga singib boradi. Shu
tarzda bolada o’zi ham anglamagan holat paydo bo’ladi. U asta-
sekin bu yorug’ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan
o’rganish boshlanadi. Xuddi shu o’rganish tarbiyalanishdir. Zotan,
o’rganish sezishdan boshlanadi. Ibn Sino ana shu holatga e’tiborini
qaratib, “Yosh bolaning sezgirlik quvvati katta odamga teng
keladi”, - degan fikrni bildirgan.
Ibn Sino “Tib qonunlari” nomli asarida bolaga tug’ilmasdan
turib g’amxo’rlik qilish uchun onaning salomatligi, jismoniy va
ruhiy pokligi zarurligini ta’kidlab, shaxs salomatligini saqlashni
faoliyatning boshqa tomonlari bilan birga olib borish g’oyasini
ilgari suradi.
Ibn Sino bola tarbiyasida oila boshlig’i – otaning roliga alohida
e’tibor beradi. “Aga oilada, - deydi u, - oila boshlig’i tajribasizlik,

no’noqlik qilsa, u oila a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va
oqibatda undan yomon natijalar kelib chig’ishi mumkin”. Bola
tarbiyasi yaxshi yo’lga qo’yilsa, oila baxtli bo’ladi. Oilaning eng
muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Ota-ona kim bo’lishidan
qat’iy nazar bu vazifani mas’uliyat bilan ado etishi lozim.
Ibn Sino bola tarbiyasida otaning burchi haqida to’xtalib o’tadi. Eng
avvalo, ota farzandi tug’ilgach unga yaxshi ism qo’yishi va
tarbiyalashga kirishmog’i lozim. Ayniqsa, bola tarbiyasida ota-
onaning yaxshi fazilati, ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar esa
yuksak axloqiylik asosida bo’lishini ta’kidlaydi.
“Tadbir ul-manozil” asarida yer va xotinning yaxshi sifatlari
sanab o’tiladi. Ularning shaxsiy namunalari bola uchun o’rnak
bo’lib, uning kelajak taqdirini belgilashda muhim ahamiyatga ega
ekanligini alohida uqtiriladi.
Ibn Sinoning yaxshilik va yomonlik tushunchalariga bo’lgan
munosabati Farobiy va Beruniylar fikriga hamohang bo’lib, u ham
irsiyat, muhit va tarbiyaning ta’siri bola tarbiyasi uchun birdek
muhim deb hisoblaydi. U yaxshi va yomon xulqning hammasi
sharoit, tarbiya, muhit odatlani natijasida vujudga kelishini qayd
qilib o’tadi.
Ibn Sino oilada bolani ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda
mehnasevarlikning roliga alohida urg’u berib, ota-onalarni
farzandlarga nisbatan kasb-hunar o’rgatishga chaqiradi. Mehnatni
ulug’laydi. Mehnasiz hayot kechirishning bolaga bo’lgan salbiy
ta’sirini ko’rsatib beradi. Ayiqsa, Ibn Sino aqliy, axloqiy, yestetik va
jismoniy tarbiyaning birligi va ularni amalga oshirish yo’llari
haqidagi fikrlari bugungi kunda ham ijtimoiy va amaliy ahamiyat
kasb yetmoqda hamda milliy –ma’naviy qadriyat sifatida e’tiborga
loyiqdir.
O’zbekiston Respublikasining kelajakda buyuk davlat bo’lishi
va uni ta’minlash yosh avlodni ma’naviy-ahloqiy, madaniy-ma’rifiy
jihatdan yetuk insonlar qilib tarbiyalash ishi birinchi novbatda
oilada boshlanadi.
Ota-ona farzandlariga go’zal xomiy va nasihatgo’y bo’lishlari
lozim. Bunday go’zal momila farzand bilan ota-ona orasidagi mehr
muhabbatni yanada kuchaytiradi.
Farzandlarning go’zla odobli-ahloqli, tarbiyali bo’lishlari
uchun, avvalo, ota-onalarning o’zlari g’o’zal hislatga ega, o’rnak

bo’lishlari shart. Bu uy ahli ya’ni ota-ona, o’g’il va qizlarning
birgalikdagi totuvlik bilan yashashlarida muhim omildir.
Buyuk allomalarimiz oilada axloqiy tarbiyaning ahamiyati
haqida qarashlari“Kishilarning ongidagi, ularning ma’naviyatida
yuz beradigan o’zgarishlar birdaniga sodir bo’lmaydi. Xalqning
ma’naviyati va madaniyati, uning haqiqiy tarixi va o’ziga xosligi –
qayta tiklanayotganligi, - deb yozadi I.A.Karimov, - jamiyatimizni
yangilash va taraqqiy yettirish yo’lidan muvaffaqiyatli ravishda
olg’a siljitishda – hal qiluvchi ta’bir joiz bo’lsa, belgilovchi
ahamiyatga egadir”. Bu vazifaga erishish esa xalqning ijodiy
yaratuvchanlik mehnatiga oilaviy tarbiyaga alohida e’tibor berish
zarur. Oilaviy tarbiya asosida esa bolani ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash muammosi yotadi.
Oilada axloqiy tarbiyaning rolini ko’rsatish, unda ota-
bobolarimizdan mepros bo’lib qolgan axloqiy fazilatlarni
egallashning naqadar ahamiyatli ekanligini ilmiy nazariy jihatdan
tahlil etish juda muhimdir.

Download 354.29 Kb.