2. Jergilikli ko’rgizbeli qurallardan paydalanıwdın’ geografiyalıq

185 
Ulıwma bilim beretug’ın orta mekteplerdin’ geografiya sabaqlarında oqıwshılar 
to’mendegilerdi biliwi h’a’m orınlawı za’ru’r.
1. Ayta (ko’rsete) alıw; 
2. Anıqlay (o’lshey) alıw; 
3. Su’wretley alıw; 
4. Tu’sindire alıw; 
5. Boljay alıw.
Ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursında to’mendegilerdi ayta (ko’rsete) alıwı 
mu’mkin: 
- tawlar, tegislikler, pa’s tegislikler, platolar; 
- ten’izler, da’ryalar, ko’ller, kanallar,suw saqlag’ıshlar; 
-taw jınısları kollektsiyaları: magmatikalıq, sho’gindi, metamorflıq; 
- o’simlik h’a’m h’aywanat du’nyasın anıqlay (o’lshey) alıwları za’ru’r; 
- ko’z benen shamalap aralıqlardı anıqlaw;
- o’zi jasaytug’ın orınnın’ topografiyalıq kartasın su’wretley alıwı; 
- kartadan h’a’m globustan geografiyalıq koordinatalar, da’reje torı, paralleller, 
meridianlardı anıqlay alıwı; 
- a’sbaplar ja’rdeminde o’zi jasap turg’an orınnın’ h’awa temperaturasın, 
ıg’allıg’ın, samal tezligi h’a’m bag’darların anıqlawı; 
Ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursında to’mendegilerdi tu’sindire alıwı 
mu’mkin: 
- Klimatqa okeannın’ h’a’m h’awa massalarının’ ta’siri; 
- litosfera plitalarının’ payda bolıwı h’a’m h’a’reketi; 
- lava, magma h’aqqında tu’sinik. 
Geografiya sabag’ında jergilikli ko’rgizbeli qurallardan orınlı paydalanıw bilimin 
asırıw jolında a’melge asırıwshı za’ru’r wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. 
Geografiya sabag’ının’ a’meliy jetiskenligin asırıw, onın’ mazmunın bayıtıw 
bilim beriw protsesinde pedagogikalıq texnologiyadan paydalanıw esabınan a’melge 
asırıladı.
Oqıw materiallarının’ a’h’miyetine qarap jergilikli ko’rgizbeli qurallardı sonday 
etip tan’law kerek, birinshiden, oqıwshılar ta’repinen geografiyalıq bilimlerdi an’sat 
o’zlestiriliwin ta’miyinlese, ekinshiden, olardın’ baqlawshılıq qa’bileti h’a’mde ko’z 
qarasının’ o’siwine ja’rdem beredi. 
Ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursın oqıtıw protsessinde qollanılıp atırg’an 
jergilikli ko’rgizbelerdin’ h’a’r biri oqıw-biliw protsesinin’ na’tiyjeli bolıwında u’lken 
orın tutadı. Belgili aymaqta tuwrıdan-tuwrı baqlanatug’ın obektler qatarına relef 
formaları, klimat o’zgeriwleri menen baylanıslı qubılıslar, olardan: garmsel, quyın, 

186 
ko’shpe qum, sonday-aq Aral ten’izinin’ jag’dayı, usı mashqala na’tiyjesinde ju’z 
bergen o’zgerisler, topıraqtın’ shor basıwı h’a’m basqalar kiredi. 
Ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursında taw jınısları kollektsiyasınan 
paydalanıwda, xalıq xojalıg’ın rawajlandırıwda u’lken a’h’miyetke iye bolg’an 
to’mendegi paydalı qazılmalardın’ u’lgilerinen paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp 
tabıladı: granit, gneys, bazalt, neft, kristallı slanets, h’a’k tası, mramor, gips, ko’mir. 
Oqıwshılar taw jınıslarının’ u’lgileri menen tanısıw arqalı olardı bir-birinen 
ajırata alıw ko’nlikpelerine de iye boladı. Ulıwma bilim beretug’ın orta mekteplerdin’ 
jumısların baqlaw, sonday-aq, ta’jiriybe jumısların alıp barıw protsessinde ayrım 
temalar boyınsha a’meliy sabaqlardı sho’lkemlestiriw h’a’m olardı tuwrıdan-tuwrı dala 
sharayatında o’tkiziw unamlı na’tiyjeni beredi. Bunday jag’dayda to’mendegi jergilikli 
qurallardın’ orınlanıwına ayrıqsha itibar qaratıw lazım: 
1. Taw jınısların u’yreniwde u’lkemiz aymag’ınan qazıp alınatug’ın paydalı 
qazılmalardan ibarat kollektsiyalardan paydalanıw; 
2. U’lkemiz aymag’ında tarqalg’an topıraq u’lgilerinen paydalanıw; 
3.Tu’rli ta’biyiy zonalar, olardın’ o’zine ta’n geografiyalıq o’zgesheliklerin 
u’yreniw protsesinde, usı aymaqta o’siwshi o’simliklerden tayarlang’an gerbariylerden 
paydalanıw; 
Oqıwshılar usı jergilikli ko’rgizbe qurallar ja’rdeminde oqıw materialların an’sat 
o’zlestiredi. Tan’lag’an ko’rgizbe qurallar u’yrenilip atırg’an obekt ushın ta’n bolg’an 
za’ru’r belgilerdi o’zinde ja’mlestire alıwına itibardı qaratıw maqsetke muwapıq bolıp 
tabıladı. To’mende geografiya sabag’ı protsesinde gerbariy, kollektsiya h’a’mde 
topıraq u’lgilerinen paydalanıwda itibar beriliwi za’ru’r bolg’an ta’riyipler h’aqqında 
toqtalıp o’temiz. 

Download 1,58 Mb.