180
VI-BO’LİM
XVIII - BAP. TA’BİYİY GEOGRAFİYa BASLANG’ISh KURSINDA
JERGİLİKLİ MATERİALLARDAN PAYDALANIW
18.1. Jergilikli didaktikalıq materiallardın’ bilim beriwdegi o’zgeshelikleri
O’zbekstan Respublikasında son’g’ı jıllarda barlıq tarawlarda a’melge asırılıp
atırg’an reformalar o’zinin’ na’tiyjelerin bermekte. O’zbekstan Respublikasının’
«Bilimlendiriw h’aqqında» g’ı Nızamı h’a’m «Kadrlar tayarlaw milliy da’stu’ri» ne
muwapıq u’zliksiz bilimlendiriw tizimi a’melge aspaqta. Ha’zirgi waqıtta kadrlar
tayarlawdın’ milliy modeli tiykarında na’wqıran a’wlad h’a’m bilimli kadrlar
tayarlawg’a bag’darlang’an sıpat basqıshı a’melge asırılmaqta. Usı basqıshta tiykarg’ı
itibar «bilimlendiriw orınlarında materiallıq-texnikalıq h’a’m xabar qu’ralları bazasın
bekkemlewdi dawam ettiriw, oqıw-ta’rbiya protsessinde joqarı sıpatlı oqıw
a’debiyatları h’a’m aldın’g’ı pedagogikalıq texnologiyalar menen ta’miyenlew» ge
qaratılmaqta.
Bizge jaqsı belgili, ja’miyettin’ rawajlanıwı, respublikamızdın’ rawajlang’an
ma’mleketler qatarınan orın iyelewi tikkeley xalıq xojalıg’ının’ h’a’r qıylı tarawlarında
xızmet ko’rsetiwshi qa’niygelerdin’ bilim da’rejesi h’a’m sheberligine baylanıslı.
Bilimli qa’niygelerdi tayarlawg’a bolg’an sotsiallıq talaptın’ a’h’miyeti h’aqqında
O’zbekstan Respublikası Prezidenti İ.A.Karimov to’mendegilerdi atap o’tti: «…talim-
tarbiya ong mah’suli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini h’am
belgilaydigan, yani, xalq manaviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muh’im
omildir.Binobarin, talim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o’zgartirmasdan
turib,manaviyatni rivojlantirib bo’lmaydi »
1
.
Na’wqıran awlad h’a’m bilimli qa’niygelerdi tayarlawda ulıwma bilim
beretug’ın orta mekteplerdin’ ornı, oqıw orınlarda oqıwshılarg’a berilip atırg’an bilim
mazmunı o’zine ta’n orın tutadı. Kadrlar tayarlaw milliy modeli ideyasına muwapıq
alıp barılıp atırg’an sotsiallıq bag’dardın’ da’slepki basqıshında ta’limnin’ jan’a
mazmunın ko’rsetiwshi Ma’mleketlik bilimlendiriw standartları, oqıw da’stu’ri,
sabaqlıqlar h’a’m qollanbalar jaratıldı. Na’wbettegi wazıypa olardın’ mazmunın
ja’nede jetilistiriwden ibarat.
Ulıwma bilim beretug’ın orta mekteplerde oqıtılıwı jolg’a qoyılg’an pa’nler
arasında geografiya pa’ni o’zine ta’n joqarı da’rejege iye. Tiykarınan, usı oqıw
orınlarının’ 5–klasında o’zlestiriliwi na’zerde tutılg’an ta’biyiy geografiya baslang’ısh
kursı oqıwshılarg’a tek g’ana da’slepki geografiyalıq bilim tiykarları h’aqqında
mag’lıwmatlar berip qoymastan, olarda o’zlerinin’ tuwılıp o’sken u’lkesinin’ ta’biyatı,
1
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008.61-б.
181
geografiyalıq o’zgeshelikleri, paydalı qazılmaları, h’aywanat h’a’m o’simlikler
du’nyası, o’zi jasap turg’an ornı h’aqqında tu’sinik beriw arqalı Watandı su’yiw
sezimin ta’rbiyalawg’a xızmet etedi. Bul h’aqqında oqıw islerinin’ sapalılıg’ın asırıw,
bilimlendiriw protsessinin’ sıpatın jaqsılaw, pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw,
sonday-aq, bul bag’darda jergilikli materiallardan maqsetke muwapıq h’a’m o’nimli
paydalanıwdı talap etedi.
Ta’biyiy geografiyanın’ baslang’ısh kursın oqıtıwda jergilikli ko’rgizbeli
qurallardan paydalanıw, birinshiden, geografiyalıq tu’siniklerdin’ oqıwshılar ta’repinen
ko’rgizbelilik tiykarında o’zlestiriwlerin ta’miyinlese, ekinshiden o’z watanının’
klimatlıq, geoekologiyalıq o’zgeshelikleri, sonday-aq, h’aywanat h’a’m o’simlik
du’nyası menen jaqınnan tanısıw imkanın beredi.
Ulıwma bilim beretug’ın orta mekteplerde ta’biyiy geografiya baslang’ısh
kursında jergilikli ko’rgizbeli qurallar sıpatında to’mendegilerden paydalanıw maqsetke
muwapıq bolıp tabıladı.
1) Geografiya pa’ninin’ rawajlanıwına o’zinin’ mu’na’sip u’lesin qosqan alımlar
h’a’m ilimpazlar;
2) Tu’rli taw jınıslarınan ibarat kollektsiyalar;
3) O’simliklerden tayarlang’an gerbariylar;
4) Haywanatlar h’aqqında mag’lıwmat beriwshi tulıplar;
5) Topıraqlardan kollektsiya du’ziw;
6) Ta’biyiy obektler (oqıwshılardı tikkeley tanıstırıw mu’mkin bolg’an janlı,
jansız obektler, ta’biyiy h’a’diyseler);
7) Ta’biyiy obektlerdin’ ko’rgizbe maketleri.
Ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursında oqıw materiallarının’ oqıwshılar
ta’repinen teren’ o’zlestiriw printsiplerinin’ biri olardı jergilikli ko’rgizbeli qurallar
toplamın jaratıwg’a qaratıw bolıp esaplanadı. Tiykarınan kurs mazmunınan orın alg’an
belgili temalardı u’yreniw yaki sabaqtan tıs sharayatta tu’rli obektler (da’rya, kanal,
ten’iz h’a’m ko’l boyları), sonday-aq taw, sho’l yaki to’beshiklerge oqıw sayaxatları
waqtında oqıtıwshı basshılıg’ında oqıwshı ta’repinen jergilikli ko’rgizbeli qurallar
toplamının’ jaratılıwı, tema boyınsha teoriyalıq bilimlerdin’ ta’biyiy obektlerdi
ko’rsetiw tiykarında beriliwi puxta o’zlestiriwge imkaniyat berse, ekinshiden
o’zlestirilgen teoriyalıq bilimlerge su’yenip, a’meliy jumıs alıp barıw ko’nlikpeleri
(ta’biyiy obektlerdi anıq belgilerine qarap tabıw,tabiyiy qubılıslar, olardın’ payda bolıw
sebeplerin analizlew h’a’m t.b.) qa’liplestiriledi.
Qaraqalpaqstan Respublikasında geografiyalıq qabıqtın’ ta’biyiy obektleri
ko’plep u’shırasadı: tegislik, plato,taw, da’rya, ko’l, tog’ay, sho’l, taqır h’a’m t.b.
182
Oqıwshılar bulardı ta’biyattın’ o’zinde ko’re alıp, za’ru’r geografiyalıq tu’sinikler
payda etiw imkaniyatına iye boladı.
Ko’rgizbeliliktin’ a’h’miyetin teren’irek pikirley alıp, belgili teoriyalıq, a’meliy
juwmaqqa keliw geografiya ta’limindegi aktual wazıypa bolıp sanaladı. Ta’biyiy
geografiya baslang’ısh kursında jergilikli ko’rgizbeli qurallardan paydalanıw
a’meliyatın baqlaw, didaktikalıq printsiptin’ bilimlendiriw tarawın asırıwda roli u’lken
ekenligin ko’rsetedi. Bul ma’seleni analizlew arqalı, ko’rgizbelilikte u’lketanıw
materiallarınan paydalanıw, ta’lim mazmunın bayıtıw, ta’limnin’ jan’a usılları h’a’m
onı engiziw, ta’lim protsessin qa’liplestiriwge ja’rdem beredi. Mektep oqıwshılarının’
jergilikli ko’rgizbeli qurallardan paydalanıwı geografiya ta’limi ushın en’ tiykarg’ı
a’h’miyetke iye.
G’a’rezsizlik jıllarında sotsiallıq turmıstın’ barlıq tarawlarında bolg’anınday
xalıq bilimlendiriw sistemasında da tu’pten o’zgerisler a’melge asırıla basladı.
O’zbekstan Respublikasının’ «Bilimlendiriw h’aqqında» g’ı Nızamı h’a’m «Kadrlar
tayarlaw Milliy da’stu’ri» inde bilimlendiriw sistemasın tu’pten jan’alaw, u’zliksiz
ta’lim tizimin payda etiw h’a’m ta’lim-ta’rbiyanın’ na’tiyjeliligin ta’miyinlewde jetik
insan h’a’m bilimli qa’niygelerdi ta’rbiyalaw u’lken a’h’miyetke iye sotsiallıq zarurlik
ekenligi atap o’tildi.
Hakıyqatında da, ja’miyette bazar ekonomikasına tiykarlang’an sotsiallıq
qatnasıqlar qa’liplesken barlıq tarawlarda keskin ba’seke ju’zege kelip atırg’an
h’a’zirgi sharayatta ruwxıy jetik, qa’niygelik bilimlerin puxta iyelegen, islep shıg’arıw
protsessinde ju’zege keliwshi h’a’r qanday jag’daydı tuwrı bah’alay alatug’ın, sonday-
aq g’a’rezsiz pikirlew qa’biletine iye ta’jiriybeli qa’niygelerdi ta’rbiyalaw O’zbekstan
Respublikasının’ du’nyanın’ rawajlang’an ma’mleketleri qatarınan mu’na’sip orın
iyelewine imkaniyat jaratıp beredi.
Bizge jaqsı belgili, bilimli qa’niygelerdi tayarlaw u’zliksiz bilim tiziminin’ barlıq
basqıshlarında jumıs alıp barıp atırg’an bilimlendiriw mekemelerinde bilimlendiriwdi
qa’liplestiriwde na’tiyjelilikke erisiw esabınan boladı. Bilimlendiriw h’a’m islep
shıg’arıw integratsiyasının’ ju’zege keliwi, oqıw protsesinin’ rawajlang’an texnika
h’a’m zamanago’y texnologiyalıq qurallarda sho’lkemlestiriliwi de bul bag’darda
jetiskenlikke erisiw imkaniyatın beredi.
Oqıwshılar
ta’repinen olardın’ dıqqatına usınılıp atırg’an a’meliy
mag’lıwmatlardın’ jeterli da’rejede qabıl etiliwi, tu’sindiriliwi h’a’m olar h’aqqında
belgili tu’siniklerdin’ bolıwına erisiwde ko’rgizbeli qurallardın’ a’h’miyeti h’a’m roli
u’lken. «Oqıwshıda o’zine tanıs mag’lıwmattı tek ayrım jag’daylarda-bul materiallar
aldında turg’anda g’ana eslew imkaniyatı boladı»
2
.
2
Селевко Г.К. Современные технологии. –М.: Народное образование.1998, 25-б.
183
Demek, oqıw protsesin ko’rgizbeli qurallar ja’rdeminde sho’lkemlestiriw
didaktikalıq maqsetlerdi tolıq sheshiwge xızmet etedi. Ko’rgizbeli qurallar arasında
jergilikli materiallar sanalıwshı qurallar u’lken orın tutadı.
A.V.Darinskiy ko’rsetpe qurallar h’aqqında to’mendegishe pikir bildirgen:
«Mektep geografiyası kursında aytıp o’tilgen ko’pshilik anıq predmetler h’aqqında
oqıwshılarda ko’nlikpe h’a’m tu’siniklerdi payda etiw ushın oqıw kollektsiyalarınan
paydalanıladı. Bunday kollektsiyalar oqıwshılarg’a az ma’lim bolg’an yaki ulıwma
ma’lim bolmag’an, biraq geografiyanı u’yreniw ushın belgili bolg’an h’a’r tu’rli
predmetler jıyındısınan ibarat bolıp esaplanadı»
3
.
Jergilikli ko’rgizbeli qurallarg’a belgili alımlar portretleri, taw jınıslarınan ibarat
kollektsiyalar, o’simliklerden tayarlanılg’an gerbariyler, topıraq u’lgileri h’a’m
basqalar kiredi.
Demek ko’rgizbeli qurallar ja’rdeminde oqıtıwshı oqıwshılardı pikirlewge
u’yretiw h’a’m balanın’ alg’a umtılıwına jol ashıp beredi.
Ta’biyiy geografiyanın’ baslang’ısh kursın oqıtıwda jergilikli ko’rgizbeli
qurallardan paydalanıw arqalı, oqıw materiallarının’ oqıwshılar ta’repinen tolıq
o’zlestiriliwin ta’miyinlese, ekinshiden milliy qa’diriyatlar a’h’miyetin an’law,
xalqımız tariyxın biliw, onın’ bul jag’dayınan ruwıxlanıw, keleshek ushın qayg’ırıw
qa’siyetlerinin’ payda bolıwına imkaniyat jaratadı.
Sabaqlardı ko’rgizbeli qurallar metodı tiykarında qa’liplestiriw didaktikanın’ en’
za’ru’r ta’replerinen esaplansada, bilimlendiriw maqsetine jeterli da’rejede erisiwin
ta’miyinley almaydı. Ko’rgizbeli qurallar u’yrenilip atırg’an predmet h’a’m
h’a’diyselerdin’ bir yaki bir neshshe qa’siyetlerin u’yreniwde oqıwshılarg’a teren’
h’a’m puxta mag’lıwmat beriwge xızmet etiwshi faktorlardan biri esaplanadı.
«Ko’rgizbeli usıl-oqıwshılarg’a ko’rsetiletug’ın qollanbalar-karta, plakat,
taxtadag’ı sızılma h’a’m su’wretler, alımlardın’ su’wreti h’a’m basqalardı ko’rsetiwdi
na’zerde tutadı. Bilimlendiriwdin’ ko’rgizbeli usıllarının’ o’zine ta’n qa’siyeti sonnan
ibarat, olar so’z benen ta’riyiplew usılı menen birgelesip ketedi.So’z h’a’m
ko’rgizbeliliktin’ ajıralmas baylanıslılıg’ı obektiv tu’rdegi nızamlardın’ turmısta
birgelikte qollanılıwın talap etedi»
4
.
Ko’rgizbeli oqıtıw belgisiz ko’nlikpelerge h’a’m so’zlerge tiykarlanbay, ba’lkim
oqıwshılar tuwrıdan-tuwrı qabıl etetug’ın anıq obrazlarg’a tiykarlanadı. Usı obrazlardı
oqıw protsesinde oqıwshılar oqıtıwshılardın’ basshılıg’ına tayang’an h’alda o’zlestiriwi
kerek. Oqıwshı ta’repinen ta’biyiy ortalıqtı g’a’rezsiz tu’rde baqlaw obrazlar rolin tolıq
an’lawın ta’miyinley alıwı lazım.
3
Даринский А.В. Методика преподавание географии – М.: Просвещение 1991
4
Даринский А.В. методика преподавание географии. Москва. Просвещение 1991.
184
Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali İbn Sino, Muh’ammed al-Xorezmiy, Abu Nasr
Farabiy, Axmad al-Farg’oniy h’a’m Maxmud Qashqariylardın’ shıg’armalarında
bilimdi ko’rgizbelilik tiykarında sho’lkemlestiriw h’aqqında ko’plep mag’lıwmatlar
ushıraydı. Atap aytqanda, Abu Rayxan Beruniy bul h’aqqında to’mendegi pikirlerdi
bayan etedi. «Bizin’ maqsetimiz oqıwshını zeriktirip qoymaw. Qayta-qayta bir na’rseni
oqıy beriw zerigerli boladı h’a’m sabırdı toltıradı. Eger oqıwshı bir ma’seleden basqa
ma’selege o’tip tursa, ol sonday h’a’r-tu’rli bag’-bag’shalardı seyil etkendey boladı, bir
bag’dan o’ter o’tpesten, basqa bag’ baslanadı. İnsan olardın’ h’a’mmesin ko’rgisi
h’a’m tamasha etkisi keledi h’a’m h’a’r bir jan’alıq insang’a zawıq bag’ıshlaydı»
5
.
Solay eken, h’a’r tu’rli ko’rgizbeli qurallar atap aytqanda, jergilikli ko’rgizbeli
qurallar geografiya sabaqlarının’ qızıqlı h’a’m na’tiyjeli sho’lkemlestiriliwine xızmet
etiwine gu’man joq.
Ko’rgizbeli qurallardın’ pedagogikalıq texnologiyada qollanılıwı oqıwshılarg’a
tiyisli mag’lıwmattı tu’rli ko’rinis h’a’m usıllarda ko’rsetiw arqalı tez h’a’m anıq
tu’sindiriw imkaniyatın beredi.
Biz teoriyalıq bilimlerdi u’yrengenimizde h’a’r kıylı geografiyalıq obektler,
qubılıslardın’ ko’rgizbeli qurallarınan qansha ko’p paydalansaq, ulıwma teoriyalıq
tu’sinikler sonsha teren’ boladı. Sonday-aq jan’a bilimlerdi u’yreniw ushın oqıwshılar
aldın ala o’zleri biletug’ın ta’jiriybe bilimlerdi esapqa alıwı h’a’m pikirlewi ushın
imkaniyat jaratıladı.
| 