III-BAP. O’ZBEKSTANDA GEOGRAFİYa TA’LİMİNİN’ RAWAJLANIWI

28 
III-BAP. O’ZBEKSTANDA GEOGRAFİYa TA’LİMİNİN’ RAWAJLANIWI 
Orta Aziyada, sonın’ ishinde O’zbekstanda geografiya ta’liminin’ 
rawajlanıwı uzaq tariyxqa iye. Orta a’sirlerde geografiya ta’liminin’ orayı shıg’ısqa 
ko’shken. Usı da’wirdin’ ullı geograflarının’ ko’pshilik bo’limin u’lkemizden 
jetisip shıqqan ullı alımlar quraydı. Olarg’a Axmad Ferg’aniy, Muxammad 
Xorezmiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulug’bek, Zaxiriddin Muh’ammad Babur h’a’m 
basqalar kiredi.
 
3.1. XIX a’sirdin’ aqırı h’a’m XX a’sir baslarında geografiya ta’liminin’ 
rawajlanıwı 
Usı da’wirde u’lkemizde geografiya ta’liminin’ rawajlanıwı «Rus tuzem» 
mekteplerinin’ ashılıwı h’a’m usı mektep oqıwshıları ushın sabaqlıqlar h’a’m oqıw 
qollanbalar jaratılıwı menen baylanıslı. Sol sebepli XIX a’sirdin’ aqırı XX a’sir 
baslarında o’zbek tilinde ju’da’ ko’p sabaqlıq h’a’m qollanbalar baspadan shıqtı. 
Usı da’wirde geografiya pa’ninin’ rawajlang’anlıg’ı belgili sebeplerge baylanıslı 
bolg’an. Sonın’ ishinde Rossiya Orta Aziyanı basıp alg’annan son’, onı basqarıw 
ushın rus tilin biletug’ın jergilikli millet wa’killeri za’ru’r edi. Ekinshi ta’repinen, 
XIX a’sirdin’ aqırlarında Tu’rkstanda milliy oyanıw da’wiri baslandı, yag’nıy 
jadidshilik da’wirinde milletlestiriwdi ja’ne de ku’sheytiriw maqsetinde jan’a usıl 
mektepleri ashıla baslandı.
Usı mekteplerde geografiya pa’nin oqıtıwg’a ayırıqsha itibar berilgen. 
Jadidshilik da’wirinde baspadan shıqqan geografiyalıq sabaqlıqlar h’a’m 
qollanbalardın’ jaratılıw tariyxı O.Muminov (1986 j), B.Qasımov (1999 j), 
D.Alimova h’a’m D.Rashidova (1998 j), H.Vah’obov h’a’m N.Alimova (2001 j) 
h’a’m basqalar ta’repinen u’yrenilgen. 
O.Muminov mag’lıwmatına muwapıq 1870-jıldan baslap o’zbek tilinde 
«Tu’rkstan wa’layatı» gazetasında baspadan shıg’a basladı. Gazeta betlerinde 
geografiyag’a tiyisli ju’da’ ko’p maqalalar dag’aza qılına baslandı. Onda 
Mah’mudxoja Bexbudiy, Zokirjan Furqat h’a’m basqalardın’ sayaxatnamaları 
h’aqqındag’ı mag’lıwmatları dag’aza etile baslandı. Bul sol da’wirdegi 
zıyalılılardın’ ko’z qarasına u’lken ta’sir ko’rsetti. XIX a’sirdin’ 80-jıllarında 
Tu’rkstanda «rus-tuzem» mekteplerin sho’lkemlestiriw baslandı. Usı mektepler 
ushın 1890-jılda nemets alımı A.Geykiydin’ «Jer h’aqqındag’ı ilimnen alıng’an 
so’zler» atlı kitabı 1899 h’a’m 1901-jılları baspadan shıqtı. 1910-jıldan son’ rus-
tuzem mekteplerinin’ 3 h’a’m 4 klassları ushın h’a’ptesine 4 saat geografiya 
sabag’ı oqıw rejesine kiritilgen, bul sırtqı pa’nlerge qarag’anda bir qansha ko’p edi. 

29 
Tashkentte 1900-jılı «Jan’a usıl» mektebi ashıldı. Bul mekteplerde 
geografiyag’a ayrıqsha itibar berildi. 1905-jıl Samarqandtag’ı jan’a usıl mektepleri 
ushın o’zbek tilinde «Tu’rkstan h’a’m onda oqıtıw ma’mleketler kartası» baspadan 
shıg’a basladı. Sonnan son’ o’zbek tilinde qatar sabaqlıq h’a’m qollanbalar 
baspadan shıg’a basladı. 1909-jıl Fotix Karimnin’ geografiya pa’ni boyınsha 
sabaqlıg’ı Orenburgda baspadan shıqtı. 1914-jıl Muh’ammad Amin Karimiydin’ 
«Jug’rofiya riёziy» (Matematikalıq geografiya) 4-5 klasslar ushın, 1915-jıl «Jer 
ju’zi» sabaqlıg’ı baspadan shıqtı. 
Usı da’wirdegi en’ ataqlı alımlardın’ biri Maxmudxoja Beh’budiy bolıp, ol 
ta’repinen «Jan’a usıl mektepleri» ushın «Tu’rkstan kartası», «Muntaxabi jug’rofiy 
umumiy» (Qısqasha ulıwma geografiya), «Madxali jug’rofiy imroniy» (Aymaq 
geografiyasına kiriw), «Muxtasari jug’rofiyaiy Rusiy» (Rusiyanın’ qısqasha 
geografiyası) sabaqlıqlar h’a’m qatar sayaxatnamalar dag’aza qılıng’an. Usı 
sabaqlıqta geografiya h’aqqında ken’ tu’sinikli mag’lıwmatlar berilgen.
Maxmudxoja Bexbudiydın’ “Kitobi muntaxabi jug’rofiya umumiy va 
namunay 
jug’rofiya” sabaqlıg’ı 1905-jılı 24-avgustta Sankt-Peterburg 
tsenzurasınan ruxsat alınıp, 1906-jıl Samarqandta baspadan shıqqan. 106 betten 
ibarat bolg’an sabaqlıqtın’ kirisiw bo’liminde geografiyalıq jaqtan h’a’r 
ta’repleme analiz qılıng’an. Sabaqtın’ tiykarg’ı h’a’m ilimiy metodikalıq 
aqmiyetinen Tu’rkstan xalqının’ bilim da’rejesine tiykarlanıp jazılg’an bolıp 
esaplanadı. Sabaqlıqtag’ı h’a’r bir tema Tu’rkstan ta’biyatı, xojalıg’ı aymag’ı 
h’aqqında mısal keltiriledi yaki usı bilimler Tu’rkstan h’aqqındag’ı bilimler, 
Tu’rkstanlılar bilimi menen salıstırıladı. Demek, Maxmudxoja Bexbudiydin’ 
sabaqlıqlarında u’lketanıw mag’lıwmatlarınan paydalanıw h’a’m jas a’wladqa 
watang’a bolg’an muxabbat tu’siniklerin qa’liplestiriwdin’ tiykarı dep atawımızg’a 
tolıq tiykar bar. Sebebi, ulıwma du’nyalıq bilimler u’lketanıwshılıq bilimleri 
menen tıg’ız baylanısqan jag’dayda berilgen. Bunnan basqa sabaqlıqta a’sirimiz 
baslarındag’ı du’nyalıq bilimlerdin’ oqıtılıw jag’dayı h’a’m xalıq ulamalarının’ 
bilim da’rejesine anıq h’a’m h’aqlı tu’rde bah’a berilgen. 
Sabaqlıqtın’ mazmunı to’mendegilerden ibarat: kirisiw; «jug’rofiya» degen 
so’zdin’ ma’nisi; geografiyanın’ payda bolıwı; Tu’rkstan danıshpanları; 
geografiyanı oqıwdın’ paydası; geografiyanı oqıw musılmanlarg’a parız; eski 
h’a’m jan’a danıshpanlar; qorshag’an ortalıq; karta; plan (reje); h’u’kimet h’a’m 
h’u’kimdarlar; din h’a’m a’det; o’lshemlilikti salıstırıw h’a’m tag’ı basqa.
«Geografiya» so’zinin’ ma’nisi Maxmudxoja Beh’budiy sıpatlawı boyınsha 
«Jer h’a’m topıraqtın’ ilimde bayan etilgenligin aytadı». Sabaqlıqta geografiya 
to’mendegishe tarmaqlarg’a ajıratıladı: «Matematikalıq geografiya» (Jug’rofiya 

30 
riёziy), Ta’biyiy geografiya (Jug’rofiya ta’biyiy), Tariyxıy geografiya (Jug’rofiya 
tariyxiy), Siyasiy geografiya (Jug’rofiya siёsiy) h’a’m t.b.
«Geografiya qashan payda bolg’an» bo’liminde geografiyanın’ qısqasha 
rawajlanıw tariyxı to’mendegi basqıshlarg’a bo’linip ajıratıladı: qa’dimgi h’a’m 
orta a’sirler, ullı geografiyalıq ashılıwlar h’a’m h’a’zirgi basqısh. Ha’r bir 
basqıshta geografiyalıq bilimlerdin’ rawajlanıwı teren’ analiz etilgen. 
«Tu’rkstan danıshpanları» bo’liminde Tu’rkstanlı alımlardın’ geografiyag’a 
qosqan u’lesi ko’rsetilgen. Bul bo’limde Tu’rkstan tariyxında tilge alınbag’an 
ilimpazlar da ushıraydı. 
«Geografiyanın’ u’yreniwdin’ paydası» bo’liminde geografiya pa’ninin’ 
ku’ndelik turmısta h’a’m bilimlendiriwde ju’da’ a’h’miyetli ekenligin mısallar 
menen ko’rsetip berilgen.
«Geografiyanı u’yreniw musılmanlarg’a tiyis» bo’liminde musılman alımları 
shıg’armalarına tayang’an h’alda geografiyalıq bilimlerdin’ a’h’miyeti ashıp 
berilgen. 
«Do’gerek; Karta; Plan» bo’liminde gorizont (ko’k jiyek) tın’ tiykarg’ı 
h’a’m aralıq ta’repleri, karta h’a’m plan h’aqqında bilimler sisteması berilgen. 
Kartanın’ Bexbudiy ajıratqan tu’rleri h’a’zirgi tu’rlerine sa’ykes keledi. (ulıwma 
karta, tematikalıq, topografiyalıq). 
«Din h’a’m a’det» bo’liminde din geografiyası, xalıqlar geografiyası 
h’aqqında aytıp o’tilgen. Ulıwma alg’anda, bul sabaqlıq ju’da’ u’lken a’meliy
a’h’miyetke iye bolıp,ol u’lke geografiyasının’ rawajlanıwında da u’lken 
a’h’miyetke iye bolıp esaplanadı. Onın’ h’a’r bir bo’limi analizge ılayıqlı. 

Download 1,58 Mb.