20
IV a’sirde Aleksandr Kosma İndikollev ta’repinen du’nya kartası
du’zildi. Onın’ kartasında
arqa Afrika, Evropa, Jer orta ten’iz, Aziya,
Kaspiy
ten’izi su’wretlengen;
VIII-IX a’sirlerde Axmed Al-Ferg’aniy astrolobiya a’sbabın jarattı. Onın’
astronomiya sabaqlıg’ı bir neshe a’sirler dawamında Evropa ma’mleketlerinde
tiykarg’ı sabaqlıq sıpatında qollanıldı;
Muxammed İbn Al Xorazmiy IX a’sirde «Surat-al-Arz» atlı
kitap
jazg’an;
Abu Rayxan a’l-Beruniy birinshi bolıp, globustı jarattı. Du’nya
kartasın du’zdi. Geografiya pa’ninin’ rawajlanıwına u’lken u’les qostı. Ol
«Hindstan», «Minerologiya», «A’yyemgi xalıqlardan qalg’an estelikler»,
«Geodeziya (matematikalıq geografiya)» atlı shıg’armalar jazg’an;
Abu Ali ibn Sino releftin’ ju’zege keliwinde ishki h’a’m sırtqı
ku’shlerdin’ ornı h’a’m a’h’miyetin ashıp berdi;
Zaxiriddin Muxammed Babur o’zinin’ «Baburnama» shıg’arması
menen regionallıq geografiyanın’ rawajlanıwına u’lken u’les qostı.
«Baburnama»da keltirilgen mag’lıwmatlar tiykarında Orta h’a’m
Tu’slik Aziya ma’mleketlerinin’ orta a’sirlerdegi ta’biyiy sharayatı h’a’m xojalıg’ı
h’aqqında pikir ju’ritiw mu’mkin.
Demek, orta a’sirlerdin’ birinshi bo’limlerinde geografiyalıq bilimler ja’ne
de ken’eytilgen h’a’m teren’lesken.
Ullı geografiyalıq ashılıwlar da’wirinde Evropada ilim ja’ne rawajlana
basladı. Na’tiyjede du’nya a’h’miyetine iye bolg’an ashılıwlar islendi. 1492-jıl
Xristofor Kolumb ta’repinen Amerika materigi ashıldı. 1498-jılı Vasko-da-Gama
Portugaliya ekspeditsiyası Afrikanı aylanıp o’tip, Evropadan Hindstang’a ten’iz
jolın ashtı. 1519-1521-jılları Fernando Magellan basshılıq etken İspaniya
ekspeditsiyası okean boylap du’nya aylana sayaxatın a’melge asırdı h’a’m jerdin’
shar ta’rizli ekenligin ja’ne bir ma’rte da’lilledi. 1650-jılı Golland alımı B.Vareniy
«Ulıwma geografiya» atlı shıg’armasın’ jazdı. Usı shıg’armada ol geografiyanı eki
bo’limge, yag’nıy ulıwma h’a’m jeke bo’limge bo’ledi.
