2. 3. İlimiy geografiyalıq izertlewler da’wirinde geografiyalıq ta’limnin’
rawajlanıwı
XVII a’sirden baslap Jer ju’zi ta’biyatın u’yreniw boyınsha arnawlı
ekspeditsiyalar sho’lkemlestirile baslandı. Geografiyalıq mag’lıwmatlardın’
jıynalıwı h’a’m olardı ulıwmalastırıw tiykarında iri ilimiy h’a’m a’meliy
21
na’tiyjeler alındı. XVII a’sirdin’ ortalarına deyin geografiya o’z aldına predmet
sıpatında oqıtılmaytug’ın edi. Geografiyalıq bilimler «ma’mlekettanıw» kursları
quramında beriletug’ın edi. Ullı geografiyalıq ashılıwlar h’a’m ilimiy geografiyalıq
izertlewler basqıshı na’tiyjeleri ta’sirinde geografiya pa’nine bolg’an itibar
ku’sheydi. Na’tiyjede XVII a’sirdin’ ekinshi yarımınan baslap Batıs Evropa
ma’mleketleri mekteplerinde geografiya o’z aldına predmet sıpatında oqıw
da’stu’rine kiritildi. XVIII a’sirden baslap bolsa, geografiya h’a’mme mekteplerde
oqıtılatug’ın boldı. XVIII a’sirge deyin mekteplerdin’ iykemlesiwine qaray
geografiyanın’ belgili bir tarmag’ı oqıtılar edi.
Matematikalıq – navigatsiya mekteplerinde matematikalıq geografiya,
basqalarında siyasiy geografiya oqıtılatug’ın edi. Siyasiy geografiya tiykarınan
ma’mleketler tu’siniginen ibarat bolg’an. XVIII a’sirdin’ baslarında İ. Pobper
(1719) «Jer sharının’ qısqasha tu’sinigi» sabaqlıg’ın shıg’ardı. Usı da’wirde
golland alımı B.Vareniy «Bas geografiya» atlı ataqlı shıg’armasın jazdı. XVIII
a’sirdin’ birinshi yarımında geografiya oqıtıw metodikası Gollandiya h’a’m
Germaniyada rawajlandı. Ju’da’ ko’p sabaqlıqlar ja’riyalandı. Biraq bul
sabaqlıqlardın’ mazmunı tiykarınan atamalar, mag’lıwmatlar h’a’m sanlardan
ibarat bolg’an. Oqıwshılar olardı yadlaw formasında o’zlestiretug’ın edi.
Rossiyada
geografiya
pa’ni
metodikasının’
rawajlanıwında
M.V.Lomonosov, X.Chebotarev u’lken xızmet etti.
XVIII a’sirdin’ ekinshi yarımında X.Chebotarev «Rossiya imperiyasının’
geografiyalıq h’a’m metodikalıq tu’sinigi» atlı sabaqlıqların baspadan shıg’ardı.
Usı da’wirde geografiya eki klassta oqıtılg’an. III-klassta ulıwma geografiya, IV-
klassta Rossiya geografiyası oqıtılg’an.
XIX a’sirdin’ baslarında Evropa ma’mleketleri h’a’m Rossiyada barlıq oqıw
orınlarında geografiya ta’limi jolg’a qoyıldı. 7-jıllıq gimnaziyalardın’ 3-klasınan
VII-klasına shekem geografiya predmeti u’yrenilgen. Geografiya predmeti
boyınsha h’a’ptelik saatlar mug’darı 14- saattı quradı. Usı da’wirde E.F.Zayavalov,
K.P.Arsenov avtorlıg’ındag’ı sabaqlıqlar tiykarında geografiya predmeti
u’yrenilgen.
XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında geografiya ta’liminin’ rawajlanıwında
K.D.Ushinskiy, D.D.Semёnov jumısları tiykarg’ı orındı tutqan. K.D.Ushinskiy
geografiya oqıtıwdın’ bir neshe printsiplerin islep shıqqan. D.D.Semёnov «Uroki
geografii» (Geografiya sabaqları) atlı sabaqlıg’ın jazg’an. Bul sabaqlıqta
to’mendegi metodlar ajıratılg’an:
analitikalıq-da’slep jerdi ulıwma u’yrenip, keyin onın’ bo’limlerin
u’yreniw;
22
semantikalıq-da’slep o’z aldına orınlardı u’yrenip, keyin jerdi bir
pu’tin h’alında u’yreniw;
konstruktiv-oqıwshılar karta sızıw waqtında jer ju’zinin’ tiykarg’ı
formaları menen tanısadı;
baylanıstırıwshı- u’yrenilip atırg’an qubılıslar arasındag’ı o’z-ara
baylanıslarg’a u’lken itibar beriw;
toparlastırıwshı - h’a’r tu’rli geografiyalıq obekt, h’a’diyse h’a’m
protsesslerdi toparlarg’a salıstırıwg’a tiykarlanadı.
XX a’sirdin’ baslarında geografiya oqıtıw metodikasının’ rawajlanıwında
D.N.Anuchin, N.Raevskiy, A.Sokolev, E.Petri, Ya.Rudnov, V.Budinov, S.Arjanov
h’a’m basqalardın’ miynetleri u’lken a’h’miyetke iye. Usı alımlar ta’repinen
Oberlender metodikası qa’liplestirildi h’a’m ja’ne de rawajlandırıldı.
XX a’sirdin’ 20-jıllarınan bu’rıng’ı awqam ellerinde 9-jıllıq miynet
mektepleri sho’lkemlestirildi. (1-basqısh I-IV klasslarda ekinshi basqısh VI-IX
klasslar geografiya ta’liminin’ maqseti h’a’m mazmunı o’zgeredi. 1921-jıl D.N.
Anuchin ta’repinen birden-bir geografiya da’stu’ri islep shıg’ıldı, bug’an shekem
h’a’r bir rayon h’a’m mektep o’zinin’ da’stu’rine iye bolg’an. D.N.Anuchin
da’stu’rine muwapıq III klassta o’z awılı, qalası, rayonnın’ geografiyası; IV klassta
ma’mleket, tu’rli regionlardın’ ta’biyatı; V klassta «materikler geografiyası», VI-
VII klasslarda Rossiya geografiyası, VIII klassta ekonomikalıq geografiya, IX
klassta astronomiya h’a’m astrologiya o’tilgen.
XX a’sirdin’ 25-30 jıllarında geografiya ta’limine itibar ja’ne de pa’seydi.
1924-jıldan mektepler jan’a da’stu’rge o’tti. Bul da’stu’r boyınsha o’z aldına
pa’nler emes, al ta’biyiy h’a’m ekonomikalıq pa’nler tiykarı sıpatında o’tiler edi.
1927-1928-jıldan baslap geografiya ja’ne o’z aldına pa’n sıpatında oqıtıla basladı.
1934-jıl 15 mayda geografiyanı oqıtıw boyınsha arnawlı qarar shıqtı. Onda
geografiyanı oqıtıwdın’ sapasının’ ju’da’ to’menligi sıng’a alındı. Usı qararg’a
muwapıq geografiya pa’ni u’sh buwıng’a bo’linip oqıtıla baslandı: baslang’ısh 3–
klassta o’zi jasaytug’ın orınnın’ ta’biyiy geografiyası, 4-klassta ta’biyat zonaları, 5-
klassta ulıwma ta’biyiy geografiyası, 6-klassta materikler ta’biyiy geografiyası, 7-
klassta ma’mleketlerdin’ ta’biyiy ekonomikalıq geografiyası bolıp saatlar
mug’darı ko’beytildi.
«Geografiya v shkole» jurnalı baspadan shıg’a basladı. 1958-jıl dekabrde
mektep h’aqqındag’ı qarar qabıl etildi. Onda o’z u’lkesi geografiyasın u’yreniwge
u’lken itibar berildi. İlimiy-izertlew institutlarında geografiya metodikası
laboratoriyaları sho’lkemlestirildi.
23
Geografiya oqıtıw metodikası boyınsha bir qatar sabaqlıqlar A.V.Darinskiy,
İ.S.Matrusov, L.M.Pancheshnikova h’a’m basqalar ta’repinen baspadan shıqtı.
|
