2.4. Shet ellerde geografiya ta’limi
Keyingi on jıllıqlarda geografiya oqıtıwshıların tayarlaw h’a’m olardın’
qa’nigeligin arttırıw sisteması bir qansha joqarı basqıshqa ko’terildi. Ha’zirgi
ku’nde geografiya ta’limi du’nyanın’ ko’p g’ana ma’mleketlerinde u’sh bag’darda
alıp barılmaqta.
1. Ha’mme oqıwshılar ushın birden-bir oqıw rejesi h’a’m da’stu’ri
tiykarında (Shıg’ıs Evropa h’a’m burıng’ı awqam ornında ju’zege kelgen
ma’mleketlerde);
2. Ha’mme oqıwshılar bir neshe tiykarg’ı pa’nler qatarında ayırım kurslardı
fakultativ tu’rde u’yreniw (AQSh, Ullı Britaniya, Kanada, Evropanın’ ko’pshilik
ma’mleketlerinde).
3. Ha’mme oqıwshılar ushın u’yreniw ma’jburiy bolg’an pa’nler qatarında
qosımsha fakultativ shınıg’ıwlar (Filippin, Frantsiya, Yaponiya h’a’m ko’pshilik
ma’mleketlerde) o’tkiziw.
Birinshi toparg’a kiriwshi ma’mleketlerde geografiya ta’limi tiykarınan
ta’biyiy h’a’m ekonomikalıq geografiya kurslarınan quralg’an. Bul kurslar qala
h’a’m awıllıq orınlarında barlıq mekteplerde ulıwma reje tiykarında o’tkeriledi.
Ekinshi topar ma’mleketlerinde geografiya bilimleri arnawlı pa’nler
ta’rizinde emes, al integratsiya (birikpe) ta’rizinde, basqa pa’nler quramına qosılıp
ketken. Bunday mamleketlerde geografiyanı teren’ u’yreniwdi qa’lewshiler
arnawlı fakultativ shınıg’ıwlar arqalı g’ana o’z bilimlerin asırıw mu’mkin.
Sol sebepli bul topardag’ı ma’mleketlerde geografiya ta’limi boyınsha tek
birden-bir ma’mleketlik reje joq, h’a’r bir oqıtıwshı o’z ko’z-qarası tiykarınan
kelip shıqqan jag’dayda oqıw bag’darlamasın du’ziwi mu’mkin. Ma’selen, AQSh-
da 1700 den artıq okrug bolıp, olardın’ h’a’mmesinde o’zine ta’n bolg’an
geografiyalıq ta’limge iye h’a’m bir-birine uqsamaytug’ın bag’darlamalar boyınsha
jumıs alıp barıladı.
U’shinshi topar ma’mleketlerinde geografiya ma’jbu’riy u’yreniletug’ın
pa’nler qatarına kirmeydi h’a’m onı fakultativ shınıg’ıwlar arqalı u’yreniw
tiykarg’ı orındı iyeleydi. Ulıwma alg’anda, Evropa h’a’m Amerikanın’
rawajlang’an ma’mleketlerinde h’a’mme oqıwshılar ushın ma’jbu’riy bolg’an
pa’nler qatarında, h’a’r tu’rli quramalılıqtag’ı fakultativ kurslar tu’ri ken’
tarqalg’an.
24
Du’nya ta’jiriybesinde 3 basqıshlı bilimlendiriw sisteması tiykarg’ı
esaplanadı, yag’nıy, baslang’ısh mektep 1-4 klass, orta basqısh 5-9 klass, joqarı
basqısh 10-12 klass.
Ha’r bir basqıshda geografiya ta’limi o’zine ta’n maqsetke iye. Ma’selen:
birinshi basqısh mekteplerinde geografiya ta’liminin’ tiykarg’ı maqseti do’gerek
a’tiraptı u’yreniw. Ekinshi basqıshta o’z ma’mleketimizdin’ turmısın u’yreniw
h’a’m za’ru’r qa’nigelikler h’aqqında mag’lıwmatlar alıw, ta’limli ko’nlikpe h’a’m
uqıplardı jetilistiriwden ibarat. U’shinshi basqıshtag’ı mekteplerde adamzattın’
global ma’seleleri h’a’m du’nya xojalıg’ın u’yreniwden ibarat.
Bilimlendiriwdegi na’tiyjelilik kriteriyası onın’ xalıq aralıq standartlarg’a
juwap beretug’ınlıg’ı menen belgilenedi. Bunın’ ushın ja’h’a’n pedagogikasında,
a’sirese geografiya ta’limindegi o’zine ta’n ta’replerin oqıtıwshılar moynına
ju’klew u’lken a’h’miyetke iye.
Birinshi bag’dar ta’repdarlarının’ pikiri oqıw rejesinde geografiyanı o’z
aldına pa’n sıpatında ku’ndelikli oqıtıwdı a’melge asırıw bolsa, ekinshi bag’dar
ta’repdarları geografiyanı basqa oqıw pa’nleri menen integratsiya (birikpe)
ta’rizinde kosıp oqıtıwdı da’lillep beriwge urınadı.
Oqıw pa’nlerin biriktiriw barısında AQSh du’nyada jetekshi orındı iyeleydi,
40-50-jıllardag’ı ta’lim reformasında geografiya ma’jbu’riy u’yreniletug’ın pa’nler
qatarınan shıg’arıp taslandı, tariyx h’a’m ja’miyet tanıw menen birlestirildi.
Geografiyanı bunday oqıtıw oqıwshılarg’a bir qansha qıyınshılıklardı tuwdıradı.
Na’tiyjede geografiya ta’liminin’ sıpatı ju’da’ pa’seyip oqıwshılar za’ru’r
ko’nlikpe h’a’m bilimlerine iye bolmay qaladı. Ma’selen: Michigan
universitetinin’ geografiya fakultetinde oqıw ushın arza bergen 400 oqıwshının’
yarımı geografiyanı tek g’ana baslang’ısh klasslarda oqıg’anları belgili boldı. Sol
sebepli h’a’zirgi ku’nde AQSh-ta geografiyanı o’z aldına pa’n sıpatında tiklew
ushın gu’respekte.
Du’nyanın’ ko’p g’ana ma’mleketlerinde pa’nlerdi u’yreniw oqıwshılardın’
qa’lewi boyınsha a’melge asırıldı. Bul toparg’a kiriwshi ma’mleketlerde
ma’jbu’riy pa’nler sanı 7-8 den aspaydı. Ma’selen, Finlandiya h’a’m Shvetsiyada
fin h’a’m shved tili, ekonomika h’a’m sotsiologiya, biologiya, ximiya, ingliz tili,
din h’a’m sport ma’jbu’riy pa’n bolıp esaplanadı.
Fin ma’mleketlerinde 9-jıllıq ma’jbu’riy ta’limnen keyin klassız
gimnaziyalar ken’ tarqalg’an. Bunday gimnaziyalarda oqıwshı yaki oqıwshılar
toparı o’zine oqıw rejesi du’zedi. Bunday reje gimnaziyalarda kurs basshıları
ta’repinen tastıyıqlanadı.
25
Gimnaziyada oqıw jılı 6 da’wirge bo’linedi. Ha’r bir da’wir 6 h’a’pteden
ibarat bolıp, kurslar 32-saattı quraydı. Ha’r bir pa’n kursta birewden ku’nine bir
saattan oqıladı. Gimnazist ku’nine 4-7 saat oqıydı. Sport sabaqlıqları
shınıg’ıwlarınan keyin o’tkiziledi. Ha’r da’wir juwmag’ında oqıwshılar bilimi
bah’alanadı. Eger oqıwshı qanaatlandırarsız bah’a alsa, ol sol kurstı qaytadan
tın’laydı.
Aytarlıqtay ko’pshilik ma’mleketlerde geografiya ta’limi sisteması
ma’mlekettin’ siyasiy sotsiallıq h’a’m ekonomikalıq sisteması menen baylanıslı.
Ta’biyiy h’a’m ekonomikalıq geografiyanı u’yreniwge tiykarlang’an
burıng’ı Awqamda h’a’m Shıg’ıs Evropa ma’mleketlerinde ta’biyat h’a’m
xojalıqtın’ rawajlanıw nızamları, ja’miyet h’a’m ta’biyat ortasındag’ı baylanıslar,
qorshag’an ortalıq ma’seleleri geografiya ta’liminin’ tiykarın quraydı.
Rawajlang’an ma’mleketlerde geografiya ta’liminin’ mazmunı, sıpatı
jag’ınan joqarı bolıp, oqıwshılarda belgili ko’nlikpelerdi qa’liplestiriwge
qaratılg’an. Bul ma’mleketlerde geografiya ta’limi ko’birek mashqalalardı, tu’rli
teoriya h’a’m nızamlardı, kategoriyalardı u’yreniwge bag’ıshlang’an bolıp,
oqıwshılarg’a o’zlestiriwde bir qansha qıyınshılıqlar tuwdıradı.
Geografiya ta’liminde h’a’r tu’rli lektsiyalar, oyınlar, debatlar ken’
qollanıladı. Ma’selen: oqıwshı bir kompaniyanın’ prezidenti sıpatında pikirleydi,
jumıs alıp baradı, o’zi na’tiyjeler shıg’aradı. Ulıwma bunday ta’limnin’ tiykarg’ı
maqseti oqıwshılardın’ kelesi turmısqa, yag’nıy isbilermenlikke tayarlawdan
ibarat.
Ha’r tu’rli ma’mleketlerdegi geografiya oqıw sabaqlıqları h’a’m
qollanbaların analiz qılıw sonı ko’rsetedi, olarda joqarı kurstı oqıw ushın bir neshe
qollanba shıg’arıladı. Ko’pshilik jag’daylarda olar qızıqlı mag’lıwmatlarg’a bay
bolıp, xabarlıq sıpatqa iye. Bunday qollanbalarda lektsiya 20-30 %-in,
ko’rgizbelilik 20 %- in, statistika 20 %-in, soraw h’a’m tapsırmalar 20 %-in
quraydı.
Kitaptag’ı ko’rinisler og’ada sapalı bolıp,to’mengi klasslar qollanbalarında
derlik kartalar joq, olardın’ ornın karta sxemalar iyelegen. Tekstte derlik sanlar
ushıramaydı, bar bolsa de tek, salıstırmalı xarakterge iye, olar en’ pa’s, en’ joqarı,
en’ kishi, en’ ba’lent, en’ uzın sıyaqlı ta’rizde berilgen.
Tema yaki bo’limnen keyin qoyılatug’ın sorawlar h’a’m tapsırmalar tema
mazmunın ko’rsetiwi de mu’mkin. Qoyılatug’ın sorawlar ma’sele, tapsırmalar,
diskussiya sorawları, a’meliy oyınlar ta’rizde berilgen. Oqıwshılar ushın
shıg’arılg’an geografiya sabaqlıqlarında kompyuterler menen jumıs islew ushın
arnawlı sorawlar, qızıqlı tapsırmalar, matematikalıq-statistikalıq usıllar, tu’rli
26
oyınlar, test ta’rizinde geografiyalıq bilimlerdi iyelewge ken’ orın berilgen.
Oqıwshılar olardı g’a’rezsiz orınlaw protsesinde izertlewshi rolin oynaydı. Demek,
geografiya sabaqlarında rawajlang’an ellerdin’ geografiya bilimi metodikasında
jetekshi orındı iyeleydi.
Ullıbritaniya
geografiya
bilimlendiriwinin’
ku’shli
ta’repleri
to’mendegilerden ibarat:
- bilimnin’ teoriyalıq ta’replerin ku’sheytiw, onda zamanago’y izertlew
metodların ko’birek u’yretiw.
- geografiya bilimlendiriw protsesinde psixologiyalıq-pedagogikalıq izertlew
metodlarınan paydalanıw, oqıwshılardı gipotezalar du’ziwge u’yretiw.
- sabaqlıqta h’a’r tu’rli mazmundag’ı eksperimentler sho’lkemlestiriw, ko’z
aldına keltiriw, tu’sinik h’a’m h’a’r tu’rli ko’z-qaraslardı qa’liplestiriw metodlarına
ken’ orın berilgen. Sebebi bir usılda sınaw bilimlendiriwdi sho’lkemlestiriw
formalarında birqansha h’a’lsiz esaplanadı.
- o’tilip atırg’an temanı avtor pikiri tiykarında h’a’m og’an qarsı tiykarda
u’yreniw.
- birinshi basqısh mekteplerinde geografiya 3-klasstan baslanadı h’a’m 9-
klassta tamamlanadı. 3-4 klassta o’z ma’mleketi menen qon’sı arqa
ma’mleketlerdin’ ta’biyatı h’a’m xojalıg’ına tiyisli ma’seleler beriledi.
Gimnaziyanın’ birinshi jılında geografiya ma’jbu’riy pa’n sıpatında
u’yreniledi, basqa klasslarda bolsa, oqıwshılar qa’lewine qaray arnawlı pa’n
sıpatında u’yreniw mu’mkin. Finlandiyada oqıw rejesi tez-tez almastırılıp turıladı.
Vengriya mekteplerinde geografiya ta’limi 7-jıl dawam etedi. 4-jıl tiykarg’ı
(5-8 klass) h’a’m 3 jıl (9-10-11 klass gimnaziyada) sabaqlıqlar h’a’ptede 2- saat.
Geografiya ta’limi protsesinde 65% waqıt jan’a temanı bayan qılıwg’a, 3%
ekskursiyag’a, 29% a’meliy shınıg’ıwlarg’a ajıratıladı. Keyingi waqıtlarda
Vengriya gimnaziyalarında geografiyag’a ajıratılg’an sabaqlardın’ artıwı
baqlanbaqta.
Keyingi jıllarda rawajlanıp atırg’an ma’mleketlerde xalıq bilimlendiriwine
u’lken itibar berilmekte. Ma’selen: Aziyanın’ ko’p g’ana ma’mleketlerinde keyingi
30-40 jıl ishinde xalıq ta’limi ushın ajıratılg’an qarejetler 20 eseden artıq o’sti.
A’sirese, Malayziya, Saud-Arabiyası, İordaniya, Singapur, Qubla Koreya, Tailand,
Siriya, Hindstan, Pakistan, Turkiya sıyaqlı ma’mleketlerde xalıq ta’limi
rawajlanıwı bir qansha joqarı boldı.
Aziyadag’ı ko’pshilik ma’mleketlerde ma’jbu’riy ta’lim 5 jıldan 10 jılg’a
shekem, orta mektepti oqıwdı dawam ettiriw 4 jıldan 8 jılg’a shekem o’sti.
27
Geografiya oqıw bag’darlamaları ko’pshilik ma’mleketlerde bir tu’rde bolıp,
ma’mlekettin’ ta’biyiy h’a’m ekonomikalıq geografiyasın u’yreniwge bag’ıshlandı.
Keyingi
waqıtlarda
rawajlanıp
atırg’an
ma’mleketlerde
oqıw
bag’darlamaları geografiya sabaqları ma’mleket xalıq xojalıg’ı talabın itibarg’a
alg’an h’alda du’zetilmekte h’a’m jaratılmaqta.
Shet el ma’mleketlerinde geografiya ta’liminde en’ ko’p qollanılatug’ın
usıllar to’mendegiler esaplanadı.
| 