I I-BAP. GEOGRAFİYa TA’LİMİNİN’ RAWAJLANIW TARİYXI

Download 1,58 Mb. Pdf ko'rish
bet	14/140
Sana	18.05.2024
Hajmi	1,58 Mb.
	#241765

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 140

Bog'liq
Vaxabov X, Gaypova R, Tursinov M. Geografiyanı oqıtıw metodikası

2.1. A’yyemgi da’wirde geografiya pa’ninin’ rawajlanıwı
Geografiya pa’ninin’ qa’liplesiw basqıshı.

I I-BAP. GEOGRAFİYa TA’LİMİNİN’ RAWAJLANIW TARİYXI
Geografiya pa’ni en’ a’yyemgi pa’nler qatarına kirip, rawajlanıw tariyxı
o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye basqıshlarg’a iye. Ha’r bir basqıshta geografiya
pa’ninin’ ayırım tarmaqları belgili sharayatlar ta’sirinde tez rawajlanıp kelgen.
2.1. A’yyemgi da’wirde geografiya pa’ninin’ rawajlanıwı
A’yyemgi da’wirde geografiya pa’ni h’a’m ta’limnin’ rawajlandırıwın 2-
basqıshqa bo’lip u’yreniw mu’mkin: geografiyalıq bilimlerdin’ da’slepki
toplanıwı; geografiya pa’ninin’ qa’liplesiw h’a’m rawajlanıw basqıshı.
Geografiyalıq bilimlerdin’ da’slepki toplanıwı eramızdan aldın’g’ı VII
a’sirge shekem dawam etken, geografiyalıq bilimler a’yyemgi da’wirlerde
adamlardın’ mu’ta’jligi menen qollanıla baslag’an. Adamlardın’ birinshi
geografiyalıq bilimleri orındı o’lshew h’a’m en’ a’piwayı kartalar du’ziwden ibarat
bolg’an. Adamlardın’ ten’iz boylap ju’ziwdi iske asıra baslawı geografiya
pa’ninin’ rawajlanıwına u’lken ta’sir etti. A’sirese kritliklerdin’ Jer orta ten’iz
boylap ju’ziwleri h’a’m Gibraltar qoltıg’ı arqalı Atlantika okeanına shıg’ıw, ju’da’
ko’p geografiyalıq atamalardın’ ju’zege keliwine alıp keldi. Bunday atamalarg’a
Evropa h’a’m Aziya atamasın aytıw mu’mkin. Kritlikler ushın batıs ta’rep Evropa,
shıg’ıs ta’rep Aziyanı bildirgen. Eramızdan burıng’ı VII a’sirlerge kelip
geografiya pa’nin rawajlandırıw orayı qa’dimgi Gretsiyag’a ko’shti. Gretsiyada
ju’da’ ko’p pa’nler qa’liplesti h’a’m rawajlandı. Usı da’wirdegi ataqlı alımlardan
Gomerdi aytıw mu’mkin. Ol ta’repinen XII a’sirde du’nya kartası du’zilgen. Usı
kartada tiykarınan Jer orta ten’izi a’tirapı su’wretlengen.
Geografiya pa’ninin’ qa’liplesiw basqıshı.
(Eramızdan aldıng’ı VII
a’sirden eramızdın’ V-VI a’sirlerine shekem) Usı basqıshta kemeshiliktin’
rawajlanıwı adamlardın’ du’nya h’aqqındag’ı bilimlerinin’ ken’eyiwi h’a’mde iri
ma’mleketlerdin’ ju’zege keliwi sebepli filosofiya pa’ni rawajlana basladı.
Geografiya h’a’m basqa da pa’nler filosofiya quramında rawajlana baslag’an.
Eramızg’a shekemgi VI a’sirge kelip jerdin’ qa’liplesiwinde tu’rli pikir h’a’m
ko’z-qaraslar payda boldı. Usı basqıshta jer h’aqqındag’ı geografiyalıq bilimler
Anaksimandr (eramızga shekem VI a’sir) du’nya kartasın sızg’an, jerdin’
bo’liniwin du’zgen. Sonnan baslap geografiya pa’ni boyınsha iri shıg’armalar
jazıla basladı. Olar geografiyalıq sabaqlıqlar ornın basqan. Aristotel ta’repinen
bizin’ eramızdan aldıng’ı IV a’sirde jerdin’ shar ta’rizliligi, jerde ıssılıq
regionlarının’ bar ekenligi da’lillenip du’nya kartası du’zildi. Onın’ kartasına
Gomer kartasındag’ı orınlar ja’ne de ken’eytirilip adamlar jasaytug’ın suwıq
regionlar ajıratılg’an. Aristotel ta’repinen du’zilgen du’nya kartasında Afrikanın’

19
arqa bo’limi, Aziya h’a’m Evropa materikleri su’wretlengen. Aziyadag’ı Hindstan,
A’miwda’rya h’a’m Sırda’rya, Kaspiy ten’izi, Evropadag’ı İtaliya, Makedoniya,
İshki (Orta) ten’iz, İbiriya h’a’m basqa orınlar su’wretlengen. Aristotel
«Meteorologiya» kitabın jazg’an.
Geografiya predmeti boyınsha birinshi sabaqlıg’ın bizin’ eramızdan aldın’g’ı
Sh a’sirde Eratosfen jazdı h’a’m «Geografiya» atamasın ilimge alıp kirdi. Sabaqlıq
u’sh bo’limnen ibarat bolıp birinshi bo’limge geografiyanın’ rawajlanıw tariyxı,
ekinshi bo’limde Jerdin’ o’lshemleri, qurg’aqlıq h’a’m okeanlar shegaraları,
klimatlar tu’sinigi berilgen, u’shinshi bo’liminde qurg’aqlıqtın’ materikler h’a’m
okeanlarg’a bo’liniwi h’a’m sol da’wirdegi iri ma’mleketler tu’sinigi berilgen.
Bunnan tısqarı Eratosfen du’nya kartasın du’zgen h’a’m jerdin’ o’lshemlerin
anıqlag’an.
Eramızg’a shekem bolg’an II a’sirdin’ aqırı h’a’m eramızdın’ birinshi
a’sirinde Strabon 17 tomlıq «Geografiya» atlı shıg’armasın jazg’an,
ma’mlekettanıwshılıq geografiyası rawajlandırılg’an.
Usı da’wirde geografiya pa’ninin’ rawajlanıwına ju’da’ u’lken u’les qosqan
Ptolomey jasag’an. Ol geografiyalıq kartalardı graduslıq tor menen du’ziw usılın
oylap tapqan. Sol usılda du’nya kartasın du’zgen. Ol 8-tomlıq «Geografiya»
shıg’armasın jazg’an onda keltirilgen kartalar konus h’a’m stereografiyalıq
proektsiyalarda du’zilgen. Arqa h’a’mme waqıtta kartalardın’ joqarı bo’liminde
su’wretlengen.
Demek, qa’dimgi dauirlerde-aq geografiya ataması payda bolg’an h’a’m
pa’nge kiritilgen, du’nya kartası du’zilgen, geografiya predmeti boyınsha kitaplar
h’a’m sabaqlıqlar du’zilgen. Kartalardın’ graduslıq tor menen du’ziw usılı oylap
tabılg’an. Kartalardın’ arqa ta’repi joqarı bo’liminde su’wretleniwi bekkemlengen.

Download 1,58 Mb.

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 140

Download 1,58 Mb.

Pdf ko'rish