84
Da’reje torı, paraleller, geografiyalıq uzınlıq h’a’m ken’lik tusiniklerin
rawajlandırıwda da h’a’m globustın’ a’h’miyeti ulken. Bunda h’a’r bir tu’sinik
mısalı: ekvator, poyaslar, meridian h’a’m paralleller tuwrıdan tuwrı globusta
ko’rsetiledi. Maselen: jer sharın ten’ ekige bo’lip turatug’ın onın’ ortasınan
o’tkerilgen sızıq ekvator dep ataladı, dep oqıtıwshı globustan ekvatordın’
jaylasıwın ko’rsetedi h’a’m onnan qubla h’a’m arqa poyaslar, keyin meridian,
paraleller geografiyalıq koordinatalar tu’sinikleri ko’rsetiledi.
Jerdin’ o’z ko’sheri a’tirapında h’a’m quyash a’tirapında aylanıwın
ko’rsetiw ushın globus h’a’m lampadan paydalanıladı. Bunda globus lampa
a’tirapında aynaldırıladı, jaqtılanıw arqalı poyaslarının’ payda bolıwı tu’sindiriledi.
Globustın’ o’z ko’sheri a’tirapında aynaldırıp tu’n h’a’m ku’n, qaran’g’ı h’a’m
jaqtı tu’siniklerin, ko’rsetiw mu’mkin. Bul o’z gezeginde ma’wsimlerdin’ payda
bolıwın tu’sindiriwge imkan beredi.
Usı ta’jiriybeler ja’rdeminde quyash nurlarının’ jer betinin’ tu’rli jerlerinde
tu’rli mu’yeshlerde tu’siwine, ekvator a’tirapında tik, polyarlarg’a barg’an sayın
tu’siw mu’yeshi kemeyip barıwın h’a’m bunın’ aqıbetinde jer betinin’ tu’rli
orınlarında tu’rli mug’darlarda ıssılıq alınıwına h’a’m polyarlıq aymaqlarda yarım
jıl toqtawsız quyashtın’ batpawı yamasa shıqpawın tu’sindiriw mu’mkin.
Ta’biyiy geografiyalıq globuslarda en’ a’h’miyetli ekspeditsiya h’a’m
sayaxatlar bag’darı tu’sirilgen. Usı mag’lıwmatlar arqalı materikler h’a’m okeanlar
geografiyasın u’yreniwde paydalanıw mu’mkin. Mısalı: Amerika du’nya bo’legin
izertlew h’a’m tekseriw tariyxın u’yreniw dawamında X.Kolumb ekspeditsiyası
bag’darların anıq h’a’m tolıq tu’sindiriw mu’mkin. Ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq
geografiya sabaqlarında globuslar ko’birek ja’h’a’n siyasiy kartasın u’yreniwde,
ma’mleketlerdin’ jaylasıwı h’a’m maydanın anıqlawda, ten’iz h’a’m
qurg’aklıqtag’ı jollardın’ bag’darın h’a’m uzınlıg’ın anıqlawda, iri ekonomikalıq
h’a’m siyasiy a’h’miyetke iye bolg’an portlardı anıqlawda qollanıladı.
