78
Tiyisli orınlarda h’a’m klasslarda alıp barılatug’ın a’meliy shınıg’ıwlar
(bag’darlardı anıqlaw, aralıqtı o’lshew h’a’m olardı sızılmada su’wretlew, orınnın’
planın tu’siriw) oqıwshılarda geografiyalıq kartalarda h’aqıyqatında da ortalıq
h’a’m qubılıslardı su’wretlengenligine isenim payda etedi.
Geografiyalıq kartalardın’ du’zilisin u’yreniwde tek orında alıp barılg’an
jumıslarg’a g’ana emes, al orınnın’ yarım tayar rejesi menen islewde de ja’rdem
beredi. Bunday jumıslar oqıw h’a’m turistlik sayaxatlarda h’a’m orında a’meliy
jumıslar alıp barg’anda orınlanadı.
O’zinin’ jasaw ornının’ planın du’ziw h’a’m u’yreniw dawamında
oqıwshılar a’ste-aqırın ulken h’a’m mayda masshtablı kartalardın’ du’zilisin an’lay
baslaydı. Olar topografiyalıq h’a’m geografiyalıq kartalardı salıstırıw tiykarında
orınnın’ planı h’a’m geografiyalıq karta ortasındag’ı o’zgesheliklerdi tu’sine
baslaydı.
Oqıwshılar kartografiyalıq proektsiyalardın’ tu’rlerin u’yreniw dawamında
geografiyalıq kartalardag’ı qa’telikler h’a’m olardın’ masshtabın tu’sinedi.
Kartadag’ı kemshiliklerdin’ qanday payda bolıwın oqıwshılardın’ tu’siniwi ushın
globustag’ı h’a’m kartadag’ı orınnın’ o’lshemi salıstırıladı. Ma’selen:
Chukotka
yarım atawı yamasa Grenlandiya atawının’ globustag’ı h’a’m kartadag’ı su’wretin
salıstıradı. Olardın’ su’wreti kartada globusqa qarag’anda u’lkenirek su’wretlengen
bolıp, usı ayırmashılıqlardın’ tiykarg’ı sebebi kartalardag’ı qa’telikler
ekenligi
tu’sindiriledi. Ma’selen: globus jerdin’ kishireytilgen modeli bolıp esaplanadı,
sonlıqtan onda geografiyalıq ortalıq qa’tesiz ko’rsetiledi, globustı tegislikke jayıw
na’tiyjesinde payda bolatug’ın shetki bo’limlerindegi qa’telikler kartalardag’ı
ayırmashılıqlardı ko’rsetedi.
Kartalardag’ı da’reje torı, meridianlar h’a’m paraleller u’yrenilip
bolıng’annan son’ oqıwshılar geografiyalıq koordinatalar menen shınıg’ıw isleydi.
Shınıg’ıwlar na’tiyjesinde olar h’a’r qanday tochkanın’ geografiyalıq ornın tabıwdı
u’yrenedi, da’reje torının’ a’h’miyetin an’laydı,meridian h’a’m paralellerge qarap
aralıqtı anıqlawdı u’yrenedi. Oqıwshılar orınnın’ geografiyalıq koordinatasın
anıqlawdı jaqsı o’zlestirip alıwları ushın turmıstan mısallar keltiriw kerek.
Ma’selen: o’zi jasap tu’rg’an qalalardın’, rayon oraylarının’ koordinataların
anıqlawdı uyreniw. O’zbekstannın’ shetki tochkalarının’ en’ ba’lent h’a’m en’ pa’s
tochkalarının’ koordinataların anıqlaw h’a’m t.b..
Karta masshtabı menen isleskende oqıwshılar geografiyalıq ortalıqtın’
kishireyiw yaki u’lkeyiw da’rejeleri menen tanısıw kerek. Bunın’ ushın da’slep
ulken, orta h’a’m mayda masshtablar h’aqqında tu’siniklerge iye bolıwları kerek.
Sonnan keyin h’a’r tu’rli geografiyalıq obektlerdin’ ken’ligin h’a’m uzınlıg’ın
79
anıqlawları mu’mkin. Oqıwshılar geografiyalıq kartada aralıqtı
shama menen
anıqlawı ushın ayırım geografiyalıq ortalıqtag’ı obektlerdin’ uzınlıg’ın anıqlap,
onın’ ja’rdeminde kerekli aralıqlardı salıstırıw arqalı tabıwı mu’mkin. Ma’selen:
Saxalin atawının’ uzınlıg’ı 1000 km, sonnan paydalanıp u’yrenilgen obekttin’
uzınlıg’ına 2 Saxalin atawı tuwra kelse onda onın’ uzınlıg’ı 2000
km.bolatug’ınlıg’ı belgili. Bunnan basqa gradus torınan paydalanıp aralıqtı o’lshep
u’yreniw mu’mkin. Bunın’ ushın 1
0
torının’ uzınlıg’ın biliw jeterli. Meridian
boyınsha 1
0
koordinatının’ ortasha uzınlıg’ı 111 km. Eger eki tochka arasındag’ı
aralıq 10
0
bolsa, ol km-de to’mendegishe da’lillenedi: 10x111=1110km.
