4. Geografiyalıq kartalardı oqıw texnologiyaları

80 
belgilerge bo’linedi. Olar o’z na’wbetinde masshtablı, masshtabsız, sızıqlı, aralas 
ko’rsetkishli turlerge bo’linedi. 
Kartalardı oqıtıwdın’ da’slepki basqıshı sha’rtli belgilerdi oqıtıw. Oqıwshılar 
topografiyalıq kartalardı orta masshtablı h’a’m kishi masshtablı kartalardın’ 
sha’rtli belgilerin tolıq u’yrenip bolıng’annan son’, masshtab h’a’m da’reje torınan 
paydalanıp joqarıdag’ı wazıypalardı islewleri mu’mkin. Orın rejesin du’ziw 
natiyjesinde sha’rtli belgiler menen islew ko’nlikpesine iye boladı. 
Oqıwshılar da’reje torı, masshtab h’a’m sha’rtli belgilerdi tolıq o’zlestirip 
bolg’annan son’ kartadan paydalanıp belgili bir bag’dar ko’rinisin du’ziwi h’a’m 
topografiyalıq diktant jazıwı mu’mkin. 
Topografiyalıq diktant degende qag’azg’a oqıwshılardın’ bergen 
mag’lıwmatları tiykarında bag’dar sızılmasın tu’siriw. Bul jumıs to’mendegishe 
islenedi: oqıwshılar oqıtıwshı tapsırması tiykarında eki tu’rli jumıstı islewi 
mu’mkin; berilgen bag’dardın’ karta tiykarında ko’rinisin du’ziw,berilgen 
bag’dardın’ sızılmasın cızıw. 
Belgili bag’dardın’ karta tiykarında ko’rinisin du’ziwde oqıwshılar kerekli 
bag’darlardı anıqlaydı, masshtabtan paydalanıp tochkalar arasındag’ı aralıqtı 
o’lsheydi, sha’rtli belgiler menen ko’rsetilgen geografiyalıq ortalıqtı (ko’pir, jol, 
qala, zavod, jaylaw, tog’ay h’a’m t.b.) orınnın’ sıpatlamasın du’zedi (relefi, 
topırag’ı, o’simligi, suwları). Aldın-ala oqıwshılar topografiyalıq kartadan 
paydalanıp oqıtıwshılardın’ qısqa sorawlarına juwap beredi. Mısalı: bag’shılıq awıl 
orayının’ qaysı ta’repinde jaylasqan, mektepke barılatug’ın jolında qanday 
o’simlikler ushırasadı. Usının’ na’tiyjesinde oqıwshılar bag’dardın’ awız eki 
sıpatlamasın du’ziwge iye boladı. 
Topografiyalıq diktant du’zgende oqıwshılar oqıtıwshının’ mag’lıwmatı 
arqalı bag’dar jolının’ sızılmasın sızadı. Topografiyalıq diktant da’pter betine 
sızıladı h’a’m oqıwshılardan dıqqat h’a’m erkin pikirlewdi talap etedi, usı 
wazıypanı orınlaw natiyjesinde oqıwshılar alg’an bilimlerin a’melde qollanıwg’a 
u’yretedi. 
Orınnın’ relefin u’yreniw h’a’r tu’rli masshtablı kartalarda alıp barılıwı 
mu’mkin. Topografiyalıq kartalar ja’rdeminde relefti u’yreniw gorizont tiykarında 
alıp barıladı.
Geologiyalıq h’a’m tektonikalıq du’zilisin uyreniw VI h’a’m VII 
klasslarında islenedi. VI klass atlasında litosfera plitaları kartası berilgen. 
Litosfera plitaları, olardın’ jası, h’a’reket tezligi anıqlanadı. VII klass atlasında 
Orta Aziya h’a’m O’zbekstannın’ geologiyalıq h’a’m tektonikalıq kartaları 
berilgen. Onın’ ja’rdeminde h’a’r bir territoriyada tarqalg’an taw jınısları h’a’m 

81 
olardı oqıtıwshı ja’rdeminde oqıwshılarg’a geologiyalıq sızılmalarda tu’sindiriliwi 
mu’mkin. Sonday kartalardı oqıw tiykarında tiyisli juwmaqlar shıg’arıladı.
Orınnın’ yamasa belgili bir territoriyanın’ paydalı qazılmaları tiyisli paydalı 
qazılma tu’ri kartasın oqıw tiykarında anıqlanadı. Bunda janılg’ı energetikalıq 
paydalı qazılmaları kartasınan neft, gaz, ko’mir ka’nleri anıqlanadı, paydalı 
qazılmalar kartasınan qara, ren’li h’a’m qımbat bah’alı metallar ka’nleri 
anıqlanadı. Metall emes paydalı qazılmalar kartasınan qurılıs, ximiya sanaatı, 
shiyki zat ka’nleri anıqlanadı. Usının’ natiyjesinde belgilengen orında qaysı 
paydalı qazılma tu’ri ken’ tarqalg’anlıg’ın oqıwshılar anıqlay aladı. 
Klimatlıq kartalardı oqıw arqalı to’mendegilerdi u’yreniw mu’mkin: jazg’ı 
h’a’m qısqı temperatura ekzotermaları, jazg’ı h’a’m qısqı samallar bag’darı, jawın 
mug’darı, suwıqsız ku’nler sanı h’a’m t.b. Olardı oqıp analiz qılıw arqalı tiyisli 
juwmaqlar shıg’arıladı. Oqıwshılardın’ juwmaqları oqıtıwshı ta’repinen ko’rip 
shıg’ıladı h’a’m bah’alanadı. 
Oqıwshılar orındı yamasa belgili bir territoriyanın’ tabiyiy sharayatın 
oqıtıwshı basshılıg’ında ta’biyiy kartanı oqıw h’a’m sıpatlama beriw tiykarında 
u’yrenedi.
Oqıwshılar orınnın’ topıraq h’a’m o’simlik qatlamı kartaların oqıw h’a’m 
analizlew arqalı topıraq h’a’m o’simlik tu’rlerin anıqlaw h’a’m sıpatlama beriw 
tiykarında tiyisli juwmaqlar shıg’aradı.
Materiklerdin’ ta’biyiy-geografiyalıq sharayatı u’yrenilgende oqıwshılar 
ta’biyat zonaları kartasın biliw h’a’m analizlew arqalı usı materikte payda bolg’an 
ta’biyat zonaların anıqlaydı.

Download 1,58 Mb.