80
belgilerge bo’linedi. Olar o’z na’wbetinde masshtablı, masshtabsız, sızıqlı, aralas
ko’rsetkishli turlerge bo’linedi.
Kartalardı oqıtıwdın’ da’slepki basqıshı sha’rtli belgilerdi oqıtıw. Oqıwshılar
topografiyalıq kartalardı orta masshtablı h’a’m kishi masshtablı kartalardın’
sha’rtli belgilerin tolıq u’yrenip bolıng’annan son’, masshtab h’a’m da’reje torınan
paydalanıp joqarıdag’ı wazıypalardı islewleri mu’mkin. Orın rejesin du’ziw
natiyjesinde sha’rtli belgiler menen islew ko’nlikpesine iye boladı.
Oqıwshılar da’reje torı, masshtab h’a’m sha’rtli belgilerdi tolıq o’zlestirip
bolg’annan son’ kartadan paydalanıp belgili bir bag’dar ko’rinisin du’ziwi h’a’m
topografiyalıq diktant jazıwı mu’mkin.
Topografiyalıq diktant degende qag’azg’a oqıwshılardın’ bergen
mag’lıwmatları tiykarında bag’dar sızılmasın tu’siriw. Bul jumıs to’mendegishe
islenedi: oqıwshılar oqıtıwshı tapsırması tiykarında eki tu’rli jumıstı
islewi
mu’mkin; berilgen bag’dardın’ karta tiykarında ko’rinisin du’ziw,berilgen
bag’dardın’ sızılmasın cızıw.
Belgili bag’dardın’ karta tiykarında ko’rinisin du’ziwde oqıwshılar kerekli
bag’darlardı anıqlaydı, masshtabtan paydalanıp tochkalar arasındag’ı aralıqtı
o’lsheydi, sha’rtli belgiler menen ko’rsetilgen geografiyalıq ortalıqtı (ko’pir, jol,
qala, zavod, jaylaw, tog’ay h’a’m t.b.) orınnın’ sıpatlamasın du’zedi (relefi,
topırag’ı, o’simligi, suwları). Aldın-ala oqıwshılar topografiyalıq
kartadan
paydalanıp oqıtıwshılardın’ qısqa sorawlarına juwap beredi. Mısalı: bag’shılıq awıl
orayının’ qaysı ta’repinde jaylasqan, mektepke barılatug’ın jolında
qanday
o’simlikler ushırasadı. Usının’ na’tiyjesinde oqıwshılar bag’dardın’ awız eki
sıpatlamasın du’ziwge iye boladı.
Topografiyalıq diktant du’zgende oqıwshılar oqıtıwshının’ mag’lıwmatı
arqalı bag’dar jolının’ sızılmasın sızadı. Topografiyalıq diktant da’pter betine
sızıladı h’a’m oqıwshılardan dıqqat h’a’m
erkin pikirlewdi talap etedi, usı
wazıypanı orınlaw natiyjesinde oqıwshılar alg’an bilimlerin a’melde qollanıwg’a
u’yretedi.
Orınnın’ relefin u’yreniw h’a’r tu’rli masshtablı kartalarda alıp barılıwı
mu’mkin. Topografiyalıq kartalar ja’rdeminde relefti u’yreniw gorizont tiykarında
alıp barıladı.
Geologiyalıq h’a’m tektonikalıq du’zilisin uyreniw VI h’a’m VII
klasslarında islenedi. VI klass atlasında litosfera plitaları kartası berilgen.
Litosfera plitaları, olardın’ jası, h’a’reket tezligi anıqlanadı. VII klass atlasında
Orta Aziya h’a’m O’zbekstannın’ geologiyalıq h’a’m tektonikalıq kartaları
berilgen. Onın’ ja’rdeminde h’a’r bir territoriyada tarqalg’an taw jınısları h’a’m
81
olardı oqıtıwshı ja’rdeminde oqıwshılarg’a geologiyalıq sızılmalarda tu’sindiriliwi
mu’mkin. Sonday kartalardı oqıw tiykarında tiyisli juwmaqlar shıg’arıladı.
Orınnın’ yamasa belgili bir territoriyanın’ paydalı qazılmaları tiyisli paydalı
qazılma tu’ri kartasın oqıw tiykarında anıqlanadı. Bunda janılg’ı energetikalıq
paydalı qazılmaları kartasınan neft, gaz, ko’mir ka’nleri anıqlanadı, paydalı
qazılmalar kartasınan qara, ren’li h’a’m qımbat bah’alı metallar ka’nleri
anıqlanadı. Metall emes paydalı qazılmalar kartasınan qurılıs, ximiya sanaatı,
shiyki zat ka’nleri anıqlanadı. Usının’ natiyjesinde belgilengen orında qaysı
paydalı qazılma tu’ri ken’ tarqalg’anlıg’ın oqıwshılar anıqlay aladı.
Klimatlıq kartalardı oqıw arqalı to’mendegilerdi u’yreniw mu’mkin: jazg’ı
h’a’m qısqı temperatura ekzotermaları, jazg’ı h’a’m qısqı samallar bag’darı, jawın
mug’darı, suwıqsız ku’nler sanı h’a’m t.b. Olardı oqıp analiz qılıw arqalı tiyisli
juwmaqlar shıg’arıladı. Oqıwshılardın’ juwmaqları oqıtıwshı ta’repinen ko’rip
shıg’ıladı h’a’m bah’alanadı.
Oqıwshılar orındı yamasa belgili bir territoriyanın’ tabiyiy sharayatın
oqıtıwshı basshılıg’ında ta’biyiy kartanı oqıw h’a’m sıpatlama beriw tiykarında
u’yrenedi.
Oqıwshılar orınnın’ topıraq h’a’m o’simlik qatlamı kartaların oqıw h’a’m
analizlew arqalı topıraq h’a’m o’simlik tu’rlerin anıqlaw h’a’m sıpatlama
beriw
tiykarında tiyisli juwmaqlar shıg’aradı.
Materiklerdin’ ta’biyiy-geografiyalıq sharayatı u’yrenilgende oqıwshılar
ta’biyat zonaları kartasın biliw h’a’m analizlew arqalı usı materikte payda bolg’an
ta’biyat zonaların anıqlaydı.
