7. 7. Kartografiyalıq tu’siniklerdi qa’liplestiriw texnologiyası
Kartografiyalıq tu’siniklerdi qa’liplestiriw geografiyalıq bilimlerdi
o’zlestiriwde u’lken a’h’miyetke iye. Kartografiyalıq tu’sinikler to’mendegi usıllar
ja’rdeminde qa’liplestiriledi: geografiyalıq ortalıq, qubılıslardı kartada ko’rsetiw,
geografiyalıq qubılıslardın’ atamaların jazıw, usılar h’aqqında oqıwshılarg’a
mag’lıwmat beriw, didaktikalıq materiallardan paydalanıw; geografiyalıq
diktantlar tayarlaw; h’a’r tu’rli kartalar sızılmasın sızıw; jazıwsız kartalar, globus
h’a’m tu’rli kartalar menen islew.
85
Geografiyalıq tu’siniklerdi qa’liplestiriwden maqset oqıwshılar ta’repinen
geografiyalıq obektler h’a’m olardın’ atamaların bekkem o’zlestiriw.
Kartografiyalıq tu’siniklerdi qa’liplestiriw texnologiyası to’mendegi
basqıshlardan ibarat:
1. Kartalar h’aqqında tu’siniklerdi payda etiw;
Dunya kartası, yarım sharlar kartası, materikler h’a’m okeanlar kartası,
ta’biyiy geografiyalıq u’lkeler h’a’m du’nya ma’mleketleri kartaları. Kartalar
geografiyalıq ortalıq, qubılıslardın’ kishireytilgen ko’rinisi ekenligin bildiriwdi
qa’liplestiriw;
2. Geografiyalıq kartalardın’ sha’rtli belgileri h’aqqındag’ı tu’siniklerdi
payda etiw. Sha’rtli belgiler tiykarında tu’rli kartalardı oqıw, o’lshew islerin alıp
barıw, ko’nlikpelerin ka’liplestiriw;
3. Geografiyalıq kartalardın’ matematikalıq tiykarı (ekvator, meridian,
parallel, da’reje torı, geografiyalıq ken’lik h’a’m uzınlıq, geografiyalıq
koordinatalar) h’a’m olardan paydalanıw texnologiyasın payda etiw;
4. Geografiyalıq nomenklaturanı oqıtıw h’a’m anıqlaw texnologiyasınan
paydalanıw ko’nlikpesin qa’liplestiriw. Geografiyalıq nomenklaturanı h’a’m
geografiyalıq obektlerin jer ju’zinde jaylasıwın bilmesten oqıwshılar karta menen
isley almaydı h’a’m oqıtıwshı sabaq protsesinde berilgen bilimlerdi o’zlestire
almaydı.
Kartografiyalıq
tu’siniklerdi
ta’biyiy,
sotsial-ekonomikalıq
geografiyanın’ tiykarların o’zlestiriwde h’a’m h’a’r bir insannın’ a’meliy
aktivliginde u’lken a’h’miyetke iye. Kartografiyalıq tu’siniklerdi payda etiw
geografiyalıq mag’lıwmatlardı u’yreniw dawamında a’melge asadı. Bunda
oqıtıwshı oqıwshılardın’ eslew qa’biletinin’ h’a’r qıylı tu’rlerine su’yense (esitiw,
ko’riw, h’a’reket, so’z, logika) u’lken na’tiyje beredi.
Geografiyalıq nomenklaturanı u’yreniwdi eki tiykarg’ı toparg’a ta’biyiy
geografiyalıq, ekonomikalıq geografiyalıq bolıp ajıratıwımız mu’mkin. Ta’biyiy
geografiyalıq nomenklaturag’a tawlar, tegislikler, da’ryalar, ko’ller, okeanlar,
ten’izler, qoltıqlar, okean astı taw dizbekleri, sho’kpeler, vulkanlar, batpaqlıqlar,
ta’biyat zonaları, klimat, muzlıqlar, materikler, u’lke atamaları kiredi.
Ekonomikalıq geografiyalıq nomenklaturag’a ma’mleketler, qalalar, portlar,
a’skeriy bloklar, sanaat rayonları, paydalı qazılma ka’nleri, ko’mir, neft, gaz
ka’nlerinin’ atamaları kiredi.
6. Kartografiyalıq tu’siniklerdi qa’liplestiriwde geografiyalıq jazba diktant
jumısları tiykarg’ı orın tutadı. Bunda oqıtıwshı bergen mag’lıwmatları tiykarında
geografiyalıq jazba jumısların du’ziw, kartalar ja’rdeminde h’a’r tu’rli sızılmalar
86
sızıw u’lken a’h’miyetke iye. Sabaq dawamında oqıtıwshı so’ylegen geografiyalıq
qubılıslardı (tawlar, da’ryalar, qalalardı)jazıwsız kartag’a tu’sirip barıwı h’a’m t.b
SORAW HA’M TAPSIRMALAR
1. Masshtab dep nege aytıladı h’a’m qanday tu’rlerin bilesiz?
2. Mektep geografiyalıq kartaları qanday tu’rlerge bo’linedi?
3. Sha’rtli belgiler tu’rleri tablitsasın toltırın’.
4. Mazmunına qaray kartalar qanday toparlarg’a bo’linedi?
5. «Atlas» atamasın pa’nge kim kiritken?
6. Kartalardın’ du’ziliw texnologiyası h’aqqında so’ylep berin’.
7. Globus ja’rdeminde qanday jumıslar a’melge asırıladı?
8. Kartografiyalıq ko’rinisler qanday ta’rtipte qa’liplestiriledi?
|
