89
8. 2. Mashqalalı bayanlaw metodı
Oqıtıwshı ta’repinen mashqalanın’ qoyılıwı h’a’m onı sheshiw jolların
tiykarlaw
mashqalalı bayanlaw metodı
dep ataladı. Usı metod ja’rdeminde
oqıtıwshılar ta’biyiy geografiyalıq h’a’m geoekologiyalıq mashqalalardı
sheshiw
jolları h’a’m olardı tiykarlaw usılları h’aqqında ko’nlikpelerge iye boladı.
Bul metodtı qollang’anda to’mendegilerge itibar beriledi.
- Oqıtıwshı mashqalanı ortag’a taslaydı h’a’m onı sheshiw u’lgisin ko’rsetip
beredi, yag’nıy usı mashqalanı sabaq dawamında o’zi sheship beredi;
- Oqıwshılar oqıtıwshının’ mashqalanı sheshiw basqıshların baqlap turadı
h’a’m sabaq dawamında geografiyalıq mashqalanı sheshiw ko’nlikpelerine iye
boladı.
Oqıtıwshı belgili bir mashqalanı sheshiw dawamında
pikirler qarama-
qarsılıg’ının’ ju’zege keliwi natiyjesinde oqıwshılardın’ pikirlerin ja’mleydi.
Mashqalanı sheshiw bayanı dawamında oqıtıwshı ilimiy bilim h’a’m
ilimiy
pikirlew u’lgisin ko’rsetedi. Oqıtıwshı mashqalanın’ sheshiliw basqıshların, onın’
ilimiy da’rejesin, pikirlerdin’ rawajlanıwın baqlap turadı. Oqıtıwshı ta’biyiy
geografiya kurslerinde to’mendegi mashqalalardı ortag’a taslap onı sheshiw
u’lgisin ko’rsetiw mu’mkin.
- Aral h’a’m Aral boyı mashqalasının’ kelip shıg’ıw
sebepleri, onın’
aqıbetleri h’a’m sheshiliw jolların ilimiy tiykarlap beriw;
- atmosferanın’ pataslanıwı natiyjesinde jer betinde temperatura rejiminin’
artıp barıwı h’a’m onın’ aqıbetlerin ashıp beriw;
- tog’aylardın’ kesiliwi h’a’m olar menen baylanıslı ta’biyiy sha’rayattın’
o’zgeriwin tiykarlap beriw;
O’zbekstan ta’biyatı temaların o’tiwde to’mendegi mashqalanı ortag’a taslap
onı sheshiw jolların ko’rsetip beriw mu’mkin. O’zbekstan ta’biyiy sharayatı
batıstan shıg’ısqa qaray ba’lentliktin’ artıwı h’a’m klimatının’ o’zgeriw sebepleri?
Bunda oqıwshılar itibarın ba’lentlik artqan sayın klimattın’ suwınıwı, yag’ni sho’l,
qır-adır, taw h’a’m ba’lent tawlar ekenligin atap o’tedi.
Ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq geografiya sabaqlarında ta’biyiy
resurslar,
xalıqlar geografiyası, o’ndiris ku’shlerin jaylastırıw, transport h’a’m xalıq-aralıq
ekonomikalıq baylanıslar, ekonomikalıq rayonlardın’ ju’zege keliwi,
miynetti
geografiyalıq bo’liniwi temaları boyınsha mashqalalı sabaqlardı sho’lkemlestiriw
mu’mkin. Ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq geografiya sabaqlarında to’mendegi
mashqalalardı u’yreniw mu’mkin:
- h’a’r qanday ma’mlekettin’ qu’direti onın’ rawajlanıw da’rejesi ta’biyiy
baylıqlarına baylanıslı. Ma’mleket joqarı da’rejede rawajlang’an bolsa, ta’biyiy
90
baylıqları jeterli bolsa ol ma’mlekettin’ qu’direti joqarı boladı. Ma’selen: Rossiya,
Qıtay, AQSh, Ullı Britaniya h’a’m t.b. Ma’mleketler joqarı da’rejede rawajlang’an,
biraq ta’biyiy resursları az bolıp, aqılıy resursları joqarı da’rejede rawajlang’an
bolsa da qu’diretli bolıwı mu’mkin. Ma’selen: Yaponiya, Qubla Koreya, Singapur
h’a’m t.b.
- xalıqtın’ ko’beyiwi h’a’m urbanizatsiya da’rejesi ma’mlekettin’ rawajlanıw
da’rejesine baylanıslı ekenligi;
- sanaattın’ rawajlanıw da’rejesi ilimiy texnikalıq progress na’tiyjelerinen
paydalanıw da’rejesine baylanıslı ekenligi;
- h’a’r qanday ma’mleketti rawajlandırıw onın’ xalıq-aralıq qa’nigelesken
tarawların rawajlandırıwg’a baylanıslıg’ı h’a’m t.b.
Geografiya sabaqlarında h’a’r qanday temanı o’tiwde geoekologiyalıq
mashqalalar ko’riledi. Sebebi geoekologiyalıq bilimler oqıwshılarg’a ekologiyalıq
ta’lim-ta’rbiya beretug’ın tiykarg’ı pa’nlerden esaplanadı.
Geoekologiyalıq mashqalalardı u’yreniw, aldın alıw h’a’m olardı sheshiw
baslı mashqalalardan esaplanadı. Maselen:
- Aral ten’izi pu’tinley qurıp qalsa, Aral a’tirapında qanday geografiyalıq
o’zgerisler payda boladı. Bul ma’selelerdi sheshiwde oqıtıwshı da’slep onın’
ta’biyiy geografiyalıq, ekonomikalıq geografiya aqıbetlerin, ayrım jag’daylarda
geoekologiyalıq aqıbetlerin ashıp beriwi kerek.
-sanaat ka’rxanaların nadurıs jaylastırıw h’a’m onın’ geoekologiyalıq
aqıbetleri. Bug’an mısal etip, Ta’jikstandag’ı alyuminiy zavodın keltiriw mu’mkin.
Oqıtıwshı usı zavodtın’ iske tu’siwi aqıbetinde O’zbekstannın’
Tajikstan menen
shegaralas aymaqlarında payda bolg’an qolaysız ekologiyalıq mashqala sebeplerin
ashıp beriwi kerek.
- burıng’ı Awqam da’wirinde O’zbekstanda paxta jeke h’a’kimshiliginin’
rawajlanıwı h’a’m onın’ ekologiyalıq aqıbetlerin oqıtıwshı mashqalalı
bayanlaw
sıpatında ashıp beriwi kerek.
- klimattın’ o’zgeriwi h’a’m onın’ ta’biyiy sharayatqa ta’siri mashqalalı
bayanlaw barısında ashıp beriliwi mu’mkin.
